A. K. Qayimov, E. T. Berdiyev dendrologiy a

2. 
DA RA XTLAR M ORFOLOGIYASI VA HAYOTIY
SHAKLLARI. FENO KUZATUV VA U N IN G AHAMIYATI
Daraxt va butalar evolutsion rivojlanish davrida hamda turli tabiiy 
sharoitlarda o'sishi natijasida ulaming xilm a-xil hayotiy formalari 
vujudga kelgan. D araxt o ‘simliklari turli sistem atik guruhlarga mansub 
b o ‘lib, asosan b arch a ochiq urug‘lilar daraxt o ‘sim liklari hisoblanadi. 
Lekin yopiq u ru g ‘lilarga mansub b a ’zi oilalar (qoraqayindoshlar, 
toldoshlar, ra’noguldoshlar, 
dukkakdoshlar) 
tarkibi 
ham 
asosan 
daraxtlardan iborat. 0 ‘tgan geologik davrlarda y er sharida paporotnik- 
simonlarga mansub daraxtsim on o'sim liklar keng tarqalgan b o ‘lib, 
hozirda ular qirilib ketgandir.
Asrlar 
davom ida 
b o iay o tg an
tabiiy 
tanlanish 
jarayonida 
daraxtsimon o‘sim liklam ing turli shakllari paydo b o ‘lgan. U shbu 
belgilariga k o ‘ra, ular bir necha tiplarga ajratiladi. Asosiy tipga yaxshi 
rivojlangan, balandligi 40-50 m, diametri 0,5-1,5 m gacha b o ig a n
daraxtlar kiradi. D araxt o ‘simliklami quyidagi kategoriyalarga ajratish 
qabul qilingan:
— birinchi kattalikdagi daraxtlar - 25 m etrdan baland (qarag‘ay, 
tilog‘och, qoraqarag‘ay, sekvoyya, evkalipt);
— ikkinchi kattalikdagi daraxtlar - balandligi 15-25 metr (oq 
qarag‘ay, terak, chinor, qayrag‘och);
— uchinchi kattalikdagi daraxtlar - balandligi 7-15 metr (zarang, 
eman, qayin, oq akatsiya);
— past daraxtlar - balandligi 5-7 m etr (pista, tol, shumtol, jiyda);
— baland b o ‘yli butalar - 2,5-5 m etr balandlikda (chakanda, 
marjondaraxt, zirk qoraqand);
— o ‘rta bo‘yli b utalar - 2,5 metr balandlikda (n a ’matak, qizil zirk, 
irg‘ay, shilvi);
— past bo'yli b u talar 0,5-1 metr;
—butachalar 0,5 m etr balandlikkacha o ‘sib rivojlanadi.
Daraxt o ‘sim liklarining morfologik tu rlich a shakllari ham irsiy 
belgilami keyingi avlod g a o ‘tkazadi. U shbu irsiy xususiyatlar m uayyan 
tuproq-iqlim sharoitlari o ‘zgarishi ta’sirida, turning rivojlanish jarayoni 
va 
madaniylashtirish 
davrida 
yuzaga 
kelgan. 
Masalan, 
oddiy 
qoraqarag'ay (Picea excelsa) ikki xil shaklda: qizil va yashil qubbalarga 
ega bo‘lib, ko‘p ho llard a yonma-yon o ‘sadi. L ekin yashil qubbali oddiy 
qoraqarag‘ay drenajli tuproqlarda ko‘proq uchraydi, tez o ‘suvchanligi va 
yog‘ochining sifatiga k o ‘ra alohida ajralib turadi.

---

M orfologik belgilarga ko ‘ra shakllam ing turli-tumanligi juda yuqori 
b o ‘lishi ham m um kin. 0 ‘zbekistonda o ‘suvchi mahalliy archa turlari 
ham tabiatda ninabarglarini rangi, uzunligi, shox-shabbasini shakli tik 
o ‘suvchi, sharsim on, konussim on va stlantik shakllami yuzaga keltirgan. 
Daraxtlaming k o ‘p tarqalgan va asosiy tipi b ir tanali daraxtlardir. Ular 
yaqqol ko ‘zga tashlanuvchi va yaxshi rivojlangan yagona tanaga ega 
b o ‘lib, m uayyan balandlikda shoxlanadi va shox-shabba hosil qiladi. 
Baland tanali daraxtlam ing xususiyatlaridan biri - ulaming asosiy tanasi 
uzoq davr yashashi (bir necha yuz yillardan ming yillargacha) hamda 
yaxshigina, yillik o ‘sish k o‘rsatkichlariga eg a bo‘lishidir. Bir tanali 
daraxtlar k o ‘p tanali daraxtlarga nisbatan kam shoxlanadi, shu sababli 
ham asosiy tanasini tez o ‘sishini va yuqoriga k o ‘tarilishini ta’minlaydi.
Daraxt o ‘sim liklarining ikkinchi keng tarqalgan tipi ko‘p tanali 
daraxtlar b o ‘lib, ulam ing bo ‘yi 10-20 m etr, diametrlari 0,3-0,6 
metrgacha yetadi. U shbu daraxtlami bir tanali daraxtlardan farqi 
shundaki, ulam ing asosiy tanasi bir necha o ‘n yillardan so‘ng o ‘sishdan 
to ‘xtaydi va baland ham da yirik daraxt tanasi shakllanmaydi., Ularda 
tinim holatidagi kurtaklar uyg‘onib o ‘sa boshlaydi va yosh novdalam i 
hosil qiladi, bu o ‘sish oxir-oqibatda asosiy tanaga yonma-yon 2-3 ta 
q o ‘shimcha tanalar pay do qiladi. Oziq m oddalar barcha tanalar b o ‘ylab 
teng taqsim langanligi sababli, ular asosiy tana balandligiga yetib oladi 
va shu tariqa k o ‘p tanali daraxt yuzaga keladi. Daraxtlaming ushbu 
hayotiy shakli tanasining minimal o ‘lcham lari v a qisqa hayotiy shakli 
bilan bir tanali daraxtlardan farqlanadi. U lar k o ‘p tanali bo‘lgani holda 
past b o ‘yli b o ‘lib o ‘sadi.
Bir tanali va k o ‘p tanali daraxt shakllari irsiy belgilar sifatida 
avloddan-avlodga o ‘tadi, lekin b a’zi ho llard a tashqi sharoit ta ’sirida 
o ‘zgarishi ham m um kin. Masalan, k o ‘pgina daraxtlaming (qarag‘ay, 
terak, eman) o ‘rm onda va ochiq m aydonlarda o ‘suvchi nusxalari bir- 
biridan farq qiladi: ochiq maydonlarda o ‘suvchi daraxtlar tanasi yirik, 
yon atrofga kuchli shoxlangan b o ‘lib, b o ‘yi unchalik baland bo'lm aydi, 
aksincha o ‘rm onda o ‘suvchi daraxtlar y ashash uchun ichki raqobat 
kurashi oqibatida kuchli o ‘sib, baland b o ‘yli v a tekis rivojlangan tanaga 
ega bo'ladi.
Tundra va baland to g ‘lardagi og ‘ir iqlim omillari ta’sirida daraxtlar 
yer bag‘irlab o ‘suvchi shakllami yuzaga keltiradi (archa, qarag‘ay, 
qayin). Ular stlantik o ‘simliklar deb ataladi. U shbu o ‘simliklar sharoiti 
yaxshi joylarda o ‘stirilsa, shox-shabbasini yer yuzidan ko‘tarib o ‘sishi 
mumkin. Dem ak, ushbu hollarda d araxtlam ing tashqi ko‘rinishining

---

uzunlikkacha o ‘sadi. Lianalar asosan tropik o ‘rmonlarda keng tarqalgan, 
bizda to ‘qay o ‘rmonlarida ham lianalar uchraydi. Tok, aktinidiya, 
klematis, pulariya, lomonos, m aym unjon o ‘simliklari lianalar toifasiga 
misol bo'ladi.
Um um an olganda, yuqorida k o ‘rib o ‘tilgan daraxt o ‘sim liklam ing 
tiplari orasida prinsipial farqlar y o ‘qdir, bir turdagi daraxt o ‘sim ligi 
tashqi tuproq-iqlim sharoitlariga b o g ‘liq holda daraxt, past daraxt, yer 
bag'irlab o ‘suvchi shakllami yuzaga keltirishi mumkin.
Shunday turlar ham borki, qanchalik qulay sharoit b o ‘lishidan q a t‘i 
nazar kichik daraxt yoki kichik buta shaklidan o ‘zgarm aydi, lekin 
b a ’zilari yaxshi sharoitlarda tez o ‘sa boshlaydi va yirik daraxtlar 
ko ‘rinishida yetiladi.
Daraxt o ‘simliklari hayotidagi fasliy o ‘zgarishlar iqlim sharoitlariga 
chambarchas bog‘liq holida kechadi. Bu hodisalami va ulam i o ‘zaro 
munosabatlarini o ‘rganish katta am aliy ahamiyatga egadir, chunki ular 
turli iqlim sharoitlarida, turli davrlarda kechadi. 0 ‘sim liklar hayotida 
sodir b o ‘ladigan fasliy hodisalam i o ‘rganadigan fan fenologiya, y a ’ni 
grekcha phainom al - hodisa, logos - fan degan m a’noni anglatadi.
Daraxt o ‘simliklarining fasliy o ‘zgarishlarini bilm asdan turib, 
ulam ing biologik, ekologik va boshqa xususiyatlarini bilish m um kin 
emas. Fasliy o ‘zgarishlami o ‘rganish m aqsadida daraxt-butalam ing turli 
fasllarda rivojlanish etaplari ustidan kuzatishlar o ‘tkaziladi. 
Bu 
kuzatishlar daraxt o ‘simliklari hayotidagi asosiy o ‘zgarish davrlari, 
ulami boshlanishi, jadal o ‘tishi va tugallanishi m uddatlari haqidagi 
m a’lumotlar olish imkonini beradi. Bu o ‘zgarishlar bir turda turli 
sharoitlarda turlicha muddatlarda o ‘tadi, k o ‘pgina mevali daraxtlar vodiy 
sharoitlarida mart oxiri-aprel boshlarida gullasa, tog ‘larda bu jarayo n 
aprel oxiri-may boshlarida kuzatiladi.
Fasliy o ‘zgarishlaming qonuniyatlarini bilish daraxt-buta o ‘sim- 
liklarini qanday iqlim sharoitlarida ekish, arealini kengaytirish va 
ulardan to ‘g ‘ri foydalanish im koniyatlarini aniqlashga yordam beradi. 
Ayniqsa, xalq x o ‘jaligi uchun qim m atli bo ‘lgan m uhim daraxt-buta 
o'sim liklarini hududlashtirishda bu kuzatishlar katta rol o ‘ynaydi.
Daraxt va buta o ‘simliklarining fasliy o ‘zgarishlari asosan B otanika 
bog‘i, dendroparklar va o ‘sim likshunoslik b o ‘yicha tajriba stansiya- 
larida kuzatiladi, ular asosan nafaqat m ahalliy turlar, balki introduksiya 
qilingan turlarda ham bu o ‘zgarishlam i o ‘rganishda quyidagi m uhim
masalalar hal etiladi: daraxt va buta turlarining urug‘lari va k o ‘chatlari 
qaysi geografik mintaqada qanday m uddatlarda sepilishi va ekilishi,

---

qism an o ‘zgarishini ulam ing tashqi muhitga javob reaksiyasi sifatida 
qabul qilish mumkin.
Bir 
tanali 
va 
k o ‘p 
tanali 
daraxtlaming 
m uhim
biologik 
xususiyatlaridan biri ular tanasini shox-shabbalariga nisbatan hayotchan 
b o ‘lishi va uzoq yashashidir, shu sababli, ular hosil qilgan hayotiy 
shakllar butun hayoti davom ida saqlanadi.
Uchinchi tipga butalar kiradi, ular 1 m etrdan 4-5 metrgacha 
balandlikka o'sib, vegetativ k o ‘payishga moyil bo ‘ladi. Butaning o ‘sib 
chiqqan asosiy novdasi 5-7 yildan so ‘ng quriydi. Uning asosidagi tinim 
holatidagi kurtaklardan yosh novdalar rivojlanadi, ular kuchli oziq 
m oddalar bilan ta ’m inlanganligi tufayli tez o ‘sadi va ikki yilda hosilga 
kiradi. Ushbu novdalar ham uzoq yashamaydi va ular doimo yangi 
novdalar bilan alm ashinib turadi. Shu sababli butalarda asosiy tanani 
ajratish qiyin* Butaning bu kabi doimo yangi novdalar bilan yangilanib 
turishi uning doimiy hosildorligini va butaning yosh o ‘simlik sifatida 
uzoq yillar o ‘sishini ta ’m inlaydi. K o ‘pgina butalam ing (n a’matak, zirk, 
chakanda, maymunjon, m alina) yer osti yonlama ildizlaridagi tinim 
kurtaklardan yosh novdalar paydo b o ‘ladi, ushbu novdalar m a’lum 
vaqtdan so ‘ng o ‘zining m ustaqil ildiz tizimini shakllantiradi va ona 
o ‘sim likdan 1-2 m etr m asofada yangi yosh o ‘simlik rivojlana boshlaydi. 
B utalam ing bu kabi 
vegetativ k o ‘payishi to g‘ 
melioratsiyasida 
qadrlanadi, muayyan vaqt o ‘tishi oqibatida ona o ‘sim lik atrofida k o ‘p 
sonli butalar majmuasi vujudga keladi.
T o ‘rtinchi tip - bu butachalardir. Ulaming b o ‘yi 20-50 sm atrofida 
b o ‘lib, sekin o ‘sishi va qisqa hayotiy sikli bilan farq qiladi. Ulaming 
ham novdalari qisqa vaqt ichida qurib, doimo asosidan rivojlanuvchi 
yangi novdalar bilan alm ashinib turadi.
B a’zi butachalarda novdalarini to ‘liq yog‘ochlashuvi kuzatilmaydi, 
shu sababli k o ‘p novdalari qishki qattiq sovuqlarda zararlanadi va nobud 
b o ‘ladi. Bunday o ‘sim lik tiplari chala buta va chala butachalar deb 
ataladi. U lam ing ildiz tizim i har yili vegetatsiya boshida yangi novdalar 
hosil qiladi va yangi o ‘sim likni vujudga keltiraveradi. Bu tip o ‘simliklar 
k o ‘p yillik o ‘t o ‘sim liklarga o ‘tuvchi oraliq tip o ‘sim liklar sifatida qabul 
etilgan.
Y uqorida k o‘rsatib o 'tilg a n daraxt o‘simliklari tiplaridan tashqari 
lianalar va yer bag‘irlab o ‘suvchi o'sim lik tiplari mavjuddir. Lianalar o ‘z 
tanasini m ustaqil k o ‘tarib turish qobiliyatiga ega emasdir, shu sababli 
ular chirm ovuqlar yordam ida daraxt va butalaming shox-shabbalariga 
o ‘ralib, daraxt shoxlaridan tirgovuch sifatida foydalanib, 30-40 metr

---

ulami gullash muddatlari, gullashining davomiyligi, u ru g ‘ va m evalarini 
yetilishi, hosildorligi, mevalarini to ‘kilishi, u ru g iarin i tarqalishi va shu 
kabi bir qancha amaliy m asalalarga aniqlik kiritiladi. Fasliy o ‘zga- 
rishlam i kuzatishlar natijasida o ‘sim liklar vegetatsiyasini davom iyligi 
aniqlanadi, bu ayniqsa, introduksiya qilingan o ‘sim liklar uchun m uhim - 
dir. Fenologik kuzatishlar daraxt-buta o ‘simliklar introduksiyasida katta 
ahamiyatga egadir.
Daraxt-butalardagi fasliy o ‘zgarishlam i kuzatish bilan bir paytda 
daraxtzorlarda mavjud zararli hasharotlam i qishlovdan uchib chiqishi, 
tuxum qo'yishi, urchishi va zam burug1 kasalliklam i rivojlanish 
stadiyalari ham qayd etib boriladi. Bu kuzatishlar ularga qarshi kurash 
choralarini ishlab chiqish im koniyatini beradi. D araxt-butalam i gullashi, 
gullashining davomiyligi, barglarini kuzda sariq, qizil rangga kirishi 
kabi fenologik fazalami ko ‘kalam zorlashtirishda aham iyati kattadir, ular 
shu manzarali xususiyatlariga k o ‘ra ko'kalam zorlashtirish uchun tanlab 
olinadi. Fasliy o ‘zgarishlami o ‘rganish natijasida olingan m a ’lumotlarga 
asoslanib daraxt-buta turlarini fenospektrini va fenoxaritasini tuzish 
mumkin. Bular o ‘z navbatida tum i qaysi iqlim sharoitida o ‘stirish va 
ulardan qanday foydalanish im koniyatlarini k o ‘rsatib beradi.
Daraxt va butalar hayotini va ulardagi fasliy hodisalam i o'rganish 
m aqsadida quyidagi kuzatishlar olib boriladi:
— o ‘simliklar tanasida shira harakati boshlanishi;
— barg kurtak va gul kurtaklam ing b o ‘rtishi;
— kurtaklaming yozilishi;
— yangi kurtaklami paydo b o ‘lishi;
— boshlang‘ich-birinchi bargning paydo b o ‘lishi;
— barglaming to‘liq ochilishi;
— gul g ‘unchalami rivojlanishi, ochila boshlashi, to ‘liq ochilishi va 
ochilib b o ‘lishi;
— changlanish va uru g‘lanish;
— meva va urug‘lam ing yetilishi;
— meva va urug‘lam ing to ‘kila boshlashi va tarqalishi;
— novdalaming o 'sishi va o ‘sishdan to ‘xtashi;
— yangi kurtaklami paydo b o ‘lishi;
— gulkurtaklami rivojlanishi;
— kuzda barglaming sa rg ‘ayishini boshlanishi va yoppasiga 
sarg‘ayishi;
— barglaming to ‘kila boshlashi;
— barglaming batam om to ‘kilishi;

---

— qishki tinim muddati o ‘rganiladi.
Kuzatiladigan daraxtlardagi shira harakati daraxt tanasini chuqur 
kesish orqali aniqlanadi. K esilgan joyda tomchilar paydo b o ‘lishi shira 
harakati boshlangan kun sifatida kuzatish jum alida qayd etiladi. 
Fenokuzatishlar bir yoki bir guruh daraxtlar ustida o ‘tkazilishi mumkin. 
M uayyan geografik hududda daraxt turining fenologik fazalarini yaqqol 
k o ‘rish uchun ulami fenologik spektri ko ‘rinishida tasvirlash maqsadga 
m uvofiqdir. Fenologik kuzatishlar o ‘rmon xo‘jaligi va k o ‘kalamzor- 
lashtirish uchun muhim ilmiy v a amaliy ahamiyatga egadir. Fenologik 
kuzatishlar, meteorologik m a’lum otlar bilan to ‘Idiriladi, bu esa yillik 
o ‘zgarishlam i to ‘g ‘ri izohlash im konini beradi.