A. K. Qayimov, E. T. Berdiyev dendrologiy a

2. 
DA RA XTLAR M ORFOLOGIYASI VA HAYOTIY
SHAKLLARI. FENO KUZATUV VA U N IN G AHAMIYATI
Daraxt va butalar evolutsion rivojlanish davrida hamda turli tabiiy 
sharoitlarda o'sishi natijasida ulaming xilm a-xil hayotiy formalari 
vujudga kelgan. D araxt o ‘simliklari turli sistem atik guruhlarga mansub 
b o ‘lib, asosan b arch a ochiq urug‘lilar daraxt o ‘sim liklari hisoblanadi. 
Lekin yopiq u ru g ‘lilarga mansub b a ’zi oilalar (qoraqayindoshlar, 
toldoshlar, ra’noguldoshlar, 
dukkakdoshlar) 
tarkibi 
ham 
asosan 
daraxtlardan iborat. 0 ‘tgan geologik davrlarda y er sharida paporotnik- 
simonlarga mansub daraxtsim on o'sim liklar keng tarqalgan b o ‘lib, 
hozirda ular qirilib ketgandir.
Asrlar 
davom ida 
b o iay o tg an
tabiiy 
tanlanish 
jarayonida 
daraxtsimon o‘sim liklam ing turli shakllari paydo b o ‘lgan. U shbu 
belgilariga k o ‘ra, ular bir necha tiplarga ajratiladi. Asosiy tipga yaxshi 
rivojlangan, balandligi 40-50 m, diametri 0,5-1,5 m gacha b o ig a n
daraxtlar kiradi. D araxt o ‘simliklami quyidagi kategoriyalarga ajratish 
qabul qilingan:
— birinchi kattalikdagi daraxtlar - 25 m etrdan baland (qarag‘ay, 
tilog‘och, qoraqarag‘ay, sekvoyya, evkalipt);
— ikkinchi kattalikdagi daraxtlar - balandligi 15-25 metr (oq 
qarag‘ay, terak, chinor, qayrag‘och);
— uchinchi kattalikdagi daraxtlar - balandligi 7-15 metr (zarang, 
eman, qayin, oq akatsiya);
— past daraxtlar - balandligi 5-7 m etr (pista, tol, shumtol, jiyda);
— baland b o ‘yli butalar - 2,5-5 m etr balandlikda (chakanda, 
marjondaraxt, zirk qoraqand);
— o ‘rta bo‘yli b utalar - 2,5 metr balandlikda (n a ’matak, qizil zirk, 
irg‘ay, shilvi);
— past bo'yli b u talar 0,5-1 metr;
—butachalar 0,5 m etr balandlikkacha o ‘sib rivojlanadi.
Daraxt o ‘sim liklarining morfologik tu rlich a shakllari ham irsiy 
belgilami keyingi avlod g a o ‘tkazadi. U shbu irsiy xususiyatlar m uayyan 
tuproq-iqlim sharoitlari o ‘zgarishi ta’sirida, turning rivojlanish jarayoni 
va 
madaniylashtirish 
davrida 
yuzaga 
kelgan. 
Masalan, 
oddiy 
qoraqarag'ay (Picea excelsa) ikki xil shaklda: qizil va yashil qubbalarga 
ega bo‘lib, ko‘p ho llard a yonma-yon o ‘sadi. L ekin yashil qubbali oddiy 
qoraqarag‘ay drenajli tuproqlarda ko‘proq uchraydi, tez o ‘suvchanligi va 
yog‘ochining sifatiga k o ‘ra alohida ajralib turadi.

---

M orfologik belgilarga ko ‘ra shakllam ing turli-tumanligi juda yuqori 
b o ‘lishi ham m um kin. 0 ‘zbekistonda o ‘suvchi mahalliy archa turlari 
ham tabiatda ninabarglarini rangi, uzunligi, shox-shabbasini shakli tik 
o ‘suvchi, sharsim on, konussim on va stlantik shakllami yuzaga keltirgan. 
Daraxtlaming k o ‘p tarqalgan va asosiy tipi b ir tanali daraxtlardir. Ular 
yaqqol ko ‘zga tashlanuvchi va yaxshi rivojlangan yagona tanaga ega 
b o ‘lib, m uayyan balandlikda shoxlanadi va shox-shabba hosil qiladi. 
Baland tanali daraxtlam ing xususiyatlaridan biri - ulaming asosiy tanasi 
uzoq davr yashashi (bir necha yuz yillardan ming yillargacha) hamda 
yaxshigina, yillik o ‘sish k o‘rsatkichlariga eg a bo‘lishidir. Bir tanali 
daraxtlar k o ‘p tanali daraxtlarga nisbatan kam shoxlanadi, shu sababli 
ham asosiy tanasini tez o ‘sishini va yuqoriga ko'tarilishini ta’minlaydi.
Daraxt o ‘sim liklarining ikkinchi keng tarqalgan tipi ko‘p tanali 
daraxtlar b o ‘lib, ulam ing bo ‘yi 10-20 m etr, diametrlari 0,3-0,6 
metrgacha yetadi. U shbu daraxtlami bir tanali daraxtlardan farqi 
shundaki, ulam ing asosiy tanasi bir necha o ‘n yillardan so‘ng o ‘sishdan 
to ‘xtaydi va baland ham da yirik daraxt tanasi shakllanmaydi., Ularda 
tinim holatidagi kurtaklar uyg‘onib o ‘sa boshlaydi va yosh novdalam i 
hosil qiladi, bu o ‘sish oxir-oqibatda asosiy tanaga yonma-yon 2-3 ta 
q o ‘shimcha tanalar paydo qiladi. Oziq m oddalar barcha tanalar b o ‘ylab 
teng taqsim langanligi sababli, ular asosiy tana balandligiga yetib oladi 
va shu tariqa k o ‘p tanali daraxt yuzaga keladi. Daraxtlaming ushbu 
hayotiy shakli tanasining minimal o ‘lcham lari v a qisqa hayotiy shakli 
bilan bir tanali daraxtlardan farqlanadi. U lar k o ‘p tanali bo‘lgani holda 
past b o ‘yli b o ‘lib o ‘sadi.
Bir tanali va k o ‘p tanali daraxt shakllari irsiy belgilar sifatida 
avloddan-avlodga o ‘tadi, lekin b a’zi ho llard a tashqi sharoit ta ’sirida 
o ‘zgarishi ham m um kin. Masalan, k o ‘pgina daraxtlaming (qarag‘ay, 
terak, eman) o ‘rm onda va ochiq m aydonlarda o ‘suvchi nusxalari bir- 
biridan farq qiladi: ochiq maydonlarda o ‘suvchi daraxtlar tanasi yirik, 
yon atrofga kuchli shoxlangan b o ‘lib, b o ‘yi unchalik baland bo'lm aydi, 
aksincha o ‘rm onda o ‘suvchi daraxtlar y ashash uchun ichki raqobat 
kurashi oqibatida kuchli o ‘sib, baland b o ‘yli v a tekis rivojlangan tanaga 
ega bo'ladi.
Tundra va baland to g ‘lardagi og ‘ir iqlim omillari ta’sirida daraxtlar 
yer bag‘irlab o ‘suvchi shakllami yuzaga keltiradi (archa, qarag‘ay, 
qayin). Ular stlantik o ‘simliklar deb ataladi. U shbu o ‘simliklar sharoiti 
yaxshi joylarda o ‘stirilsa, shox-shabbasini yer yuzidan ko‘tarib o ‘sishi 
mumkin. Dem ak, ushbu hollarda d araxtlam ing tashqi ko‘rinishining

---