Ishlab chiqarishda boshqaruv” fakulteti “iqtisodiyot” kafedrasi “ Industrial va innovatsion iqtisodiyot” fanidan

Mavzuning o‘rganilganlik darajasi: Bugungi kunda korxonaning iqtisodiy salohiyatini oshirish borasidagi ishlar hukumatimiz tomonidan qabul qilingan bir qator me’yoriy hujjatlarda o‘z aksini topgan. Ushbu mavzu M.Q.Pardayev, B.I.Isroilov, I.T.Abdukarimov kabi olimlarning ilmiy tadqiqot ishlarida ham o’rganilgan.
Kurs ishining maqsadi. Korxonaning iqtisodiy salohiyati tushunchasining moxiyati, mazmuni va uni tarkibini nazariy jihatdan yoritish ishning asosiy maqsadini tashkil etadi.
Kurs ishining vazifasi. Yuqoridagi maqsadni amalga oshirish uchun quyidagi vazifalar belgilab olinadi:
1.Korxona salohiyatidan samarali foydalanishning zaruriyati va ahamiyatini yoritish.
2.Korxona salohiyatini ifodalovchi ko’rsatkichlar tizimini aniqlashtirish.
3.Korxona salohiyati samaradorligini oshirishga ta’sir etuvchi omillarni belgilash.
Kurs ishining tarkibi. “Kirish”, 3 ta reja , “Xulosa” qismlaridan hamda foydalanilgan adabiyotlar ro’yhatidan iborat.
Asosiy qism
1. Korxona salohiyatidan samarali foydalanishning zaruriyati va ahamiyati.
Mustaqillik davrida o’tayotgan har bir kun jamiyatimizning mazmun jihatidan yangilanayotganligidan dalolat berib kelmoqda. Iqdisodiy erkinlashtirish sharoitida yangi iqtisodiy kategoriyalar, tushunchalar hayotimizga shu darajada tezlik bilan kirib kelmoqdaki, ularni idrok qilish, nazariy va amaliy jihatdan tadqiq qilish, metohologik muammolarini hal qilishga ulgurish qiyin bo’lmoqda. Bunday yangi iqtisodiy tushunchalardan biri-korxonaning iqtisodiy salohiyati tushunchasidir.
Korxonaning iqtisodiy faoliyati bevosita unda sodir bo’ladigan iqtisodiy jarayonlar bilan bog’liq.
Iqtisodiy jarayonlarning sodir bo’lishida faqat korxonaning aktivlari emas, balki boshqa elementlari ham ishtirok etadi. Masalan, ishlab chiqarish jarayonini olaylik. Uning sodir bo’lishi uchun albatta moddiy-texnik ta’minot, ya’ni uskunalar, jixozlar, bino, xom ashyo kabilar zarur. Ammo har qanday ilg’or texnika, yuqori sifatli xom ashyo o’z-o’zidan iqtisodiy jarayonni sodir qilib, moddiy ne’mat ishlab chiqarmaydi. Unga albatta insonning aralashuvi, ya’ni jonli mehnatning mushtarakligi va ishtiroki zarur. Agar jonli mehnat ishtirok etmasa, har qanday ilg’or texnika ham «o’lik», harakatsiz uskuna bo’lib qolaveradi.
Bundan ko’rinib turibdiki, iqtisodiy jarayonlarni sodir etish uchun moddiy resurslar bilan birgalikda jonli mehnatning ham ishtirokini ta’minlash lozim ekan. Shundagina ishlab chiqarish jarayoni sodir bo’lib, yangi mahsulot yaratilishiga erishish mumkin. Shu mahsulotning sotilishi esa korxonaning barcha harajatlarini qoplab, foyda olishini ta’minlaydi. Shundagina ishlab chiqarishning pirovard maqsadi - aholining farovonligi amalga oshadi.
Korxonaning iqtisodiy salohiyatini o’rganganda faqatgina buxgalteriya balansining aktiv qismida joylashgan korxona tasarrufidagi moddiy boyliklarni (aktivlarni) o’rganish bilan chegaralanib qolish, uning iqtisodiy faoliyati to’g’risida to’liq xulosa qilish uchun yetarli emas ekan. Bu esa o’z navbatida, korxonaning iqtisodiy ahvoliga to’liq va batafsil baho berish uchun uning aktivlari bilan birgalikda mehnat resurslarini ham qo’shgan holda tizimli yondashishni taqozo etadi.
Iqtisodiyotni erkinlashtirish tamoyiliga asoslangan bozor munosabatlari sharoitida iqtisodiy jarayonlar tarkibida moddiy va mehnat resurslari bilan birgalikda nomoddiy aktivlar ham ishtirok etadi. Bularning tarkibiga mualliflik xuquqi, patentlar, “nou-xau”, savdo belgisi, ruxsatnomalar (litsenziyalar) kabi tushunchalar qiymati kiradi. Bular moddiy bo’lmasada, korxonaga xuddi moddiy boyliklar singari ma’lum darajada foyda keltiradi. Ammo ularni korxonaning moddiy resursiga kiritish mumkin emas, chunki ular shakli, mazmuni va mohiyati jihatidan nomoddiydir.
Bozor munosabatlari sharoitida korxonada iqtisodiy jarayonlarning sodir bo’lishi va unga ma’lum darajada foyda keltirishi uchun moddiy (asosiy vositalar, aylanma mablag’lar) va mehnat resurslari bilan birgalikda nomoddiy aktivlar ham ishtirok etadi. Ularning jamlanmasini oldingidek moddiy va mehnat resurslari deb atab bo’lmaydi. Agar shunday qilinsa, ularning tarkibiga nomoddiy aktivlar kirmay qoladi. Shu tufayli, ularni korxonaning iqtisodiy salohiyati deb atash maqsadga muvofiq. Chunki bunda moddiy resurslar bilan birgalikda nomoddiy aktivlar va mehnat resurslari to’liq o’z ifodasini topadi: Bularning tarkibiy tuzilishini quyidagi chizmada ko’rish mumkin (1.-chizma).