Р. Расулов умумий тилшунослик ¤збекистон республикаси олий ва ¤рта махсус таълим вазирлиги



Download 0,61 Mb.
bet4/51
Sana17.07.2022
Hajmi0,61 Mb.
#811443
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   51
Bog'liq
УМУМИЙ ТИЛШУНОСЛИК (1)

Фойдаланилган адабиётлар


1. С.Усмонов. Умумий тилшунослик. Т., 1972.


2. В.И.Кодухов. Общее языкознание. М., 1974.
3. Н.А.Кондрашов. История лингвистических учений.
М.,1979.
4. Я.В.Лоя. История лингвистических учений. М., 1968.
5. Т.А.Амирова, Б.А.Ольховиков, Ю.В.Рождественский.
Очерки по истории лингвистики. М., 1975.


Јадимги юнон тилшунослиги

Јадимги Юнонистон Оврупо тилшунослиги фанининг маркази µисобланади.


Файласуфлар ва шоирлар ватани б´лган ³адимги Юнонистонда тил масалалари даставвал файласуфлар томо-нидан ´рганилган.
Юнон файласуфлари тил масалаларини ´рганиш жараёнида тад³и³от муаммоларини, й´налишларини µам белгилаб оладиларки, бу й´налишлар умумий, назарий, лисоний - фалсафий муаммолар сифатида намоён б´лади.
Јадимги Юнонистонда тилшунослик юнон фалсафасининг етакчи ³исми сифатида юзага келади ва бу соµада жуда катта, салмо³ли ишлар ³илинади.
Јадимги Юнонистонда µам ³адимги Ґиндистондагидек матнларни ´рганиш, с´зларни таµлил ³илиш, уларга изоµ бериш, моµиятини очиш каби масалалар фонетика, грамматика ва лексика соµалари билан жиддий шу²улланишга, шу й´на-лишларда муµим тад³и³от ишларини олиб боришга сабаб б´лди.
Юнон тилшунослигининг тара³³иёти икки даврга б´линади:

  1. Фалсафий давр.

  2. Грамматик давр.



1. Тилшуносликнинг фалсафий даври

Юнонистонда тилшуносликнинг фалсафий даври икки аср давом этади. Бунда тилга фалсафанинг бир ³исми сифатида ³араш, тил µодисаларининг моµиятини фалсафий жиµатдан очиш ва тушунтириш, тахминлар, хулосалар чи³ариш, ²оялар яратиш айни даврнинг энг муµим хусусияти µисобланади.


Тилшуносликнинг фалсафий даврида ³адимги Юнонистонда мавжуд б´лган деярли барча фалсафий мактаблар, о³имлар, й´налишлар тил масалалари билан фаол шу²улланганлар. Фикр юритилаётган даврнинг ´та долзарб ва энг муµим муам-моларидан бири с´з муаммоси, с´знинг табиий µодисами? ёки шартли µодисами? эканлиги µа³идаги баµс, мунозара б´либ, бу масала атрофида фикрлар ³арама-³аршилиги, файласуфларнинг айни масалани µал ³илишда тарафма - тараф б´либ, «жангга» киришиши, тад³и³от ишларини олиб бориши ³изиб кетди. Ани³ро²и, бу даврнинг асосий, бош масалаларидан бири с´з билан маъно орасидаги, предмет билан унинг номи орасидаги муносабат масаласи эди.
Бош³ача айтганда, предмет билан унинг номи ´ртасида ³андай муносабат мавжуд? С´здаги товуш билан маънонинг бо²ланиши ³андай юз беради? Бу бо²ланиш табиат томонидан бериладими ёки с´злашувчилар томонидан келишилган µолда юз берадими? ёки маълум ³онун - к´рсатма билан тайинланадими?, «муайян урф - одат билан бо²ланадими? ёки одамлар томонидан белгиланадими. Яъни бу жараён онгли, ихтиёрий равишда амалга ошириладими? ва бош³алар.
Тилшуносликнинг фалсафий даврида с´з билан предмет орасидаги муносабат масаласини µал ³илишда Гераклит ва унинг тарфдорлари ³уйидаги ²ояни илгари сурадилар. Улар µар бир ном ´зи англатаётган нарса, предмет билан ажралмас ало³ада, бо²ланишда б´либ, номларда предметларнинг моµияти намоён б´лади, «очилади». Ани³ро²и, сувда дарахтлар, к´згуда ´зимиз акс этганидек µар бир ном ´зи ифодалаётган предметнинг табиатини, моµиятини акс эттиради, деган фикрни илгари сурадилар. Яна µам ани²и предмет билан уларни англатувчи с´злар орасидаги бо²ланиш табиат томонидан берилган б´либ, бу бо²ланиш табиий, зарурий бо²ланиш µисобланади.
Хулоса шуки, оламда мавжуд б´лган барча нарса -предметларнинг табиат томонидан берилган, ´зига мос ва хос номлари, «т´²ри» номлари бор. С´злар табиат томонидан яра-тилган. Табиат µар бир предмет учун алоµида ном белгилаган, ном берган.
Демокрит ва унинг тарафдорлари эса с´з ва предмет муносабати масаласида Гераклит ва унинг тарафдорларига ³арши ³уйидаги ²ояни илгари сурадилар. Улар айтади: нарса, предметларнинг номлари, с´злар уларнинг табиатига ³араб, моµиятига мувофи³ µолда ³´йилмайди, балки номлаш жараёни одатга к´ра, одамларнинг ´заро келишувига, улар томонидан белгиланишига к´ра амалга ошади. Демак, предметларга номлар табиат томонидан эмас, балки жамият томонидан берилади.
Демокрит ва унинг тарафдорлари ´з ²ояларининг т´²ри-лигини исботлаш учун яна ³уйидаги фикрларни µам баён ³иладилар: 1) к´п с´злар бир неча маънога эга б´либ, шунга мувофи³ улар турлича предметларни ифода этади; 2) к´пгина тушунчалар бир ³анча номга, атамага эга б´лади; 3) тилнинг табиийлиги ²оясидан келиб чи³адиган б´лсак, у µолда к´пгина предметларнинг бир нечта номга эга б´лиши мумкин эмас; 4) ва³т ´тиши билан бир с´з ´рнига бош³аси юзага келади. Яъни муайян предмет номи ´згариб, бош³а номга, атамага эга б´лади; 5) к´пгина тушунчалар с´з ифодасига, номга эга эмас. Демак, - дейди Демокрит ва унинг тарафдорлари, бир вазиятда с´злар етишмаса, бош³а вазиятда улар орти³ча, к´п. Яна бош³а бир µолатда с´злар ³атьий эмас, яна бош³а бир вазиятда эса с´злар камлик ³илади. Демокрит фикрича, бундай µолат, асосан, одамлар фаолияти билан бо²ли³ б´либ, улар томонидан юзага келади, табиат томонидан эмас.
Шундай ³илиб, Демокрит ва унинг тарафдорлари нарса, предмет номлари табиат томонидан, табиий берилган эмас, деган ²ояни илгари сурадилар ва айни фикрнинг т´²рилигини тилда мавжуд б´лган омоним ва синоним с´злар билан исботлайдилар. Ґа³и³атан, бир-биридан фар³ ³иладиган турли нарсаларнинг номлари (с´злар) ³андай ³илиб бир хил (омоним: от, ёш, ³ир³, к´к, сон, к´р, тил, тер, ³´й, ³ув) ёки бир нарсанинг ³андай ³илиб бирдан орти³ номи (синоним: бош, калла; жанжал, ²ав²о, т´палон, ²алва, машмаша; б´кмо³, ивимо³; кулмо³, илжаймо³, жилмаймо³, тиржаймо³, ишшаймо³) б´лишини Гераклит тарафдорларининг таълимоти-мослик, «т´²рилик» таълимоти асосида изоµлаб б´лмайди. Чунки синонимлар товуш томонидан фар³ли б´лади; агар с´знинг товуш томони предметнинг моµияти, хусусияти билан бевосита бо²ланган б´лса, демак, синонимлар турли хил хусусиятни ифодаловчи с´злар сифатида битта предметни англатишлари мумкин эмас. Јолаверса, табиатдаги µамма предметлар µам ´з номларига эга эмас.
Тилшуносликнинг фалсафий даврида энг долзарб муаммо б´лган предмет ва унинг номи орасидаги муносабат масаласи Платоннинг «Кратил» номли асарида µам мукаммал баён ³илинади.
Тилшуносликнинг фалсафий даврида тил масалалари билан жиддий ва баракали шу²улланган о³имлардан бири стоицизм µисобланади. Стоицизм таълимотининг вакиллари б´лган стоиклар: Хрисипп, Кратес ва бош³алар ´з таълимотларида жаµондаги номувофи³ликка µамма нарсаларнинг ма³садга мувофи³ б´лишини ³арама - ³арши ³´йадилар. Шунга кґра улар тилни кишиларнинг руµида табиат талабига к´ра пайдо б´лган дейиш билан бирга с´з предметнинг табиий хусусиятини ифода ³илади, деб айтганлар. Стоиклар с´зловчи гапирганида с´з ор³али у предметнинг табиати µа³ида ³андай таассуротда б´лса, эшитувчида µам худди шу хусусиятлар µа³идаги таассурот ту²илади, деб ´йлаганлар.
Стоиклар предмет ва унинг номи орасидаги муносабат масаласида Гераклит ва унинг тарафдорлари таълимотини ³увватладилар. Яъни улар µам предмет ва унинг номи (с´з) ´ртасида мослик, мувофи³лик мавжуд деб µисоблар эдилар.
Айни ва³тда стоикларнинг мухолифи б´лган Эпикур ва унинг таълимоти тарафдорлари эса Демокритнинг фикрини ³увватлаб, с´злар ва предметлар орасидаги ало³а, бо²ланиш табиий б´лиши мумкин эмас. Чунки нарсаларнинг моµияти билан уларнинг номи орасида ³арама-³аршиликлар жуда к´п, деган фикрни илгари сурганлар.
Эпикурчилар предмет билан унинг номи орасидаги ало³а тасодифий, бу ало³ани дастлаб тилни ´заро келишувчилик асосида ижод ³илган кишилар яратган. Ана шундай тасодифийлик б´лмаганида эди, барча хал³лар бир-бирларининг тилларига тушунган б´лар эди, дейишади.
Тилшуносликнинг фалсафий даврида ´заро ³из²ин кураш олиб борган етакчи о³имлардан, й´налишлардан яна бири аналогистлар ва аномалистлар - ³арама - ³арши ²оядаги файласуфлар гуруµи эди.
Улар тил µодисаларида аналогия мавжудми? ёки ано-малиями?, ³онуният мавжудми ёки ³онуният й´³ми?, деган фикр билан ³уролланиб, тил билан объектив борли³, с´з билан предмет орасидаги муносабат масаласини µал ³илишга киришадилар.
Машµур юнон грамматикачиси Аристарх бошчилигидаги аналогистлар о³ими тилнинг грамматик ³урилиши ва лу²ат таркиби билан борли³ орасида мослик, мувофи³лик - ´хшашлик мавжуд, деган ²ояни илгари суришади. Улар юнон ва лотин тилларида отнинг уч хил грамматик жинси (род): эркаклар жинси, аёллар жинси ва µар икки жинсга µам тегишли б´лмаган орали³ жинс мавжудлигини айтишади. Шунга к´ра улар предметлар эркаклар жинсига, аёллар жинсига ёки орали³ жинсга тегишли б´лади, дейишади.
Аномалистлар о³имининг етакчиси стоик Кратес ва унинг тарафдорлари эса ушбу ²ояга зид фикрни, зид ²ояни илгари суришади. Яъни улар айтади: тилнинг таркиби ва грамматик ³урилиши билан борли³ орасида т´ла мослик, ´хшашлик й´³; биз доим турли тенгсизликка, мослик меьёридан четга чи³иш-ларга дуч келамиз. Масалан, тилдаги уч грамматик жинс атрофимиздаги нарсаларга реал равишда т´²ри келади, деб µисоблаш беъманиликдир. Ґа³и³атан µам, масалан, рус тилидаги черепаха (тошба³а), белка (олмахон) с´злари шаклига ³араганда грамматик жиµатдан аёллар жинсига мансуб б´лиши керак эди. Амалда эса ´ша µайвонларнинг эркаги µам, ур²очиси µам бир хилда черепаха, белка дейилади. Шунингдек, рус тилидаги дятел (³изилиштон) с´зи ´з шаклига к´ра фа³ат эркаклар жинсига нисбатан ³´лланаверади. Демак, бу ерда тил аномалияси мавжуд б´либ, шакл билан мазмун орасида мослик й´³дир.
Тилшуносликнинг фалсафий даврида ³адимги юнон фай-ласуфлари Анаксимен, Продик, Протагор, Платон, Аристотеллар тил масалаларига оид асарлар яратганлар ва µозирги кунда µам ´з аµамиятини й´³отмаган асосли фикрларни баён ³илганлар.

Download 0,61 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   51




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©www.hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish