Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта таълим вазирлиги фарғона давлат университети

Илк деҳқон жамоаларининг бир хонали уйларини йирик жамоа уйларига айланиши жараёнлари.

Неолит даври жамоалари биринчи бўлиб Қадимги Шарқ ҳудудларида ва шунингдек Ўрта Осиёнинг жанубий ҳудудларида илк деҳқончилик қилиб хўжалик юритишга ўтдилар. Деҳқончилик қилиб кун кўрадиган бу жамоалар қўшимча меҳнат қилиб дон-дун тўплаганликлари сабабли бир пайтлар ёввойи ҳолда ўсган арпа ва бўғдой бошоқларига нисбатан кўп ҳосил олишга муваффақ бўлдилар. Натижада бу деҳқон жамоалари ўз хўжаликлари аъзоларининг маълум бир давргача бўлган оралиқда қоринларини тўйғазиш имкониятини яратдилар. Қорнилари тўқ жамоаларда аҳоли сонининг ўсиши анча катта бўлди ва шунинг учун ҳам улар ўзларининг яшашлари учун алоҳида уйлар қурдилар. Бу уйлар пахса, ёки ғишт билан кўтарилган бўлиб, кўп ҳолларда бир хонали уйларнинг атрофлари девор билан ўралган уйларга ўтишга ҳаракат қилдилар. Уйларнинг деворлари, поллари сомонли сувоқ билан сувалган, ҳар қайси уйнинг бир неча жойида бўғдой, арпа ёки бошқа донли-бошоқли маҳсулотларни сақлаш учун чуқурлар бўлган. Бу чуқурларнинг ҳам атрофлари сомонли сувоқ билан сувалган бўлган.

3. 
   Жамият табақаланишининг уй-жойлар режаларидаги акси.
   

Уй-жойлар, уларнинг функцияси ва ижтимоий белгилари. Қуйи ва ўрта тош даврининг уй-жойлари. Илк маконлар, қадимги жамоатчилик, уй – жойлари. Илк уруғчилик даврига оид Костенки уй-жойлари. Пахса – хом ғишт бинокорлигининг неолит даври илк деҳқон жамоаларида пайдо бўлиши. Жойтун маданияти. Катта патриархал уйларнинг ижтимоий тараққиёт билан алоқадорлиги. Сополлитепа ва унинг катта патриархал оила билан боғлиқлиги. Ўрта Осиё шароитида уй-жой архитектурасида ертўла ва ярим ертўла илк темир давридаги турар-жойларнинг асосий типи эди. Шу билан бирга антик давида ҳам худди шундай типдаги уй-жойлардан иборат эканлиги аниқланган. Илк ўрта асрларда Ўрта Осиёнинг деярли ҳамма қисмида маҳобатли уй-жойларнинг пайдо бўлганлиги. Жамият табақаланишининг уй-жойлар режаларидаги акси. Ўрта Осиё ҳудудларидаги уй-жойларнинг табақаланиш билан боғлиқлигини Панжикент ёдгорлигида акс этиши. Асосий илмий қарашлар ва ёндашувлар.
Энеолит даврига келиб Ўрта Осиё жамоаларида катта ўзгаришлар юз берди. Неолит давридаги бир хонали уйларнинг ўрнига 2-3-хонали уйларнинг сони кўпайди. Шу жумладан, уйларнинг умумий планировкаси неолит даври жамоаларининг планировкасига нисбатан жиддий ўзгаришлар юз берди. Эндиликда энеолит даври жамоа аъзолари ҳар қайси уйни бошқа уйлар билан бир қаторда, йўл ёқаси бўйлаб жойлаштирилишига ҳаракат қилишди. Ҳатто неолит даврининг уйларни тартибсиз қуриш анъаналари мутлақо бузилиб кетди. Йўл ёқалаб уй қуриш анъанасидан ташқари ўша турар-жой маконининг атрофини мудофаа деворлари билан ўраб олиш анъанаси вужудга келди. Натижада атрофи ўралган қишлоқлар, ёки илк бор шаҳар қуриб атрофлари мудофаа деворлари билан ўраб олинди.