Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта таълим вазирлиги фарғона давлат университети

3) Савдо-сотиқни халқаро савдога айланиши ва ўрганиш усуллари.
Милоддан илгариги II-I асрларда Хўтан, Ёркент оралиқларида кенг тарқалган нефрит Хитойда жуда қимматбаҳо тошлардан бири сифатида қадрланиши туфайли энг дастлабки “нефрит йўли” шаклланган. Аммо “Буюк Ипак йўли” деган атамани биринчи бор Венециядан Хитойга, мўғул хони Хубилайнинг саройига борган сайёҳ Марко Поло “Ипак йўли” деб атайди.
Ибтидоий даврда бошланган товарларни айрбошлаш секин асталик билан халқаро савдога айланиши жараёнини кўриш мумкин. Халқаро савдога айланиш жараёни ўз-ўзидан бўлиб қолмаган. Бу албатта йирик шаҳарлар ва илк давлатлар пайдо бўлган даврдан кейингина амалга ошган. Маълумки, Ўрта Осиёдаги илк шаҳар-давлатлар милоддан илгариги II минг йилликда Ўзбекистон ва Тожикистоннинг жануби, Афғонистоннинг шимолий қисми ва Туркманистон ҳудудларида вужудга келди. Бу ҳудудларда вужудга келган илк цивилизациялар Қадимги Шарқ цивилизацияларининг бир чеккаси эди, ҳамда ўша цивилизациялар билан, шу билан бирга Қадимги Миср, айниқса Ҳиндистон ҳудудлари билан савдо-сотиқ ривожланган эди.
Бронза давридаги бундай савдо-сотиқ ишлари ибтидоий даврдагидай асосан махсулот айрбошлашга асосланган эди. Махсулотнинг айрбошлаш эквиваленти асосан қўй ёки эчки бўлган бўлиши керак. Археологик маълумотларга қараганда сополли маданиятига оид ёдгорликларда Бадахшон тоғларидан лал, ложувард, каби минераллар Қадимги дунё мамлакатларида машҳур бўлган.
Шарқий Туркистондан Хитой томонга кетган “нефрит йўли” кўпроқ чорвадорлар орасидан ўтганликлари учун ҳам нефрит савдоси билан асосан чорвадорлар шуғулланганликлари ёзма манбаларда учрайди. Бадахшон тоғларида лаъл минерали кўп бўлганлиги учун Эрон, Мессопотамия, Сурия, Миср ва Анатолияда жуда қадрланган. Шу билан бирга Суғд ва Бақтриядан сердолик, Хоразм ва Чочдан феруза каби тошлар ташилганлиги айтилади. Хуллас, Буюк ипак йўли тўлиқ ишга тушгунига қадар ҳам бу йўл амалда ишлаган ва халқлар бу йўлни қадрлаганлар.
Буюк Ипак йўли Европа халқлари билан Хитой ўртасидаги халқларни бирлаштирувчи бу халқлар ўртасидаги савдо-иқтисодий, маданий-диний алоқалар бўлган. Бу йўлда суғдлар йўл кўрсатувчи, таржимонлик қилувчи ва яна савдогарлик қилиб хўжалик юритувчи аҳоли бўлган. Шунинг учун ҳам Фарғона водийсидан ўтган шимолий шахобчанинг довонга яқин ерида ва шунингдек жанубий шахобчасининг довонга яқин ерида “Суғдак” деган қишлоқларнинг номлари сақланиб қолган.
Суғд ва суғдликлар Буюк Ипак йўли савдосида милодий I асрларидан бошлаб актив қатнашганликлари тўғрисида кўплаб ёзма манбалар, суғдлик савдогарларнинг қабртошлари, Хитойнинг ўзида Суғдлик савдогарлар учун бутун бошли мавзелар ажратиб берилганлиги тўғрисидаги маълумотлар сақланган.
Суғддан Хитойга ва ундан яна шарқий ҳудудлар орасида қатнаган суғдлик савдогарлар қандай қийинчилик бўлса ҳам чидаганлар. Орадан кўп йиллар ўтгандан кейингина ўша узоқ йўлдан қайтиб келиш имконияти бўлган тақдирдагина ўз оиласини кўришга муваффақ бўлганлар. Агар бундай имконият бўлмаган жойларда савдогарлар ўлиб кетаверишган.
Хитой томонда оиласини қолдириб Самарқандга йўл олган савдогарнинг хотинини эрига ёзган хати фавқулотда сақланиб қолиб, бизгача етиб келган. Унда савдогарларнинг ўзидан ташқари оиласига ҳам нақадар қийин бўлганлигини кўрсатувчи факт ифода этилган. Хитойга савдо ишлари билан борган суғдлик савдогар “Самарқандга бориб келаман”, деб йўлга тушганича бир неча йилда ҳам Хитойга қайтмагандан кейин, Самарқандга, эрига хат ёзиб, унда нақадар қийналганини, “сенинг хотининг бўлгандан кўра чўчқани хотини бўлганимда яхши эди” деб, афсус-надомат билан ёзган мактуби ўша даврдаги савдогарларга қанчалик қиийин бўлганлигини кўрсатувчи яққол далилдир.
5-мавзу: Палеодемография ва қадимги иқтисод масалалари
Режа:
1) Демографик жараёнларнинг иқтисодий-ижтимоий соҳаларни ривожланиши билан боғлиқ эканлиги ва уни археологик акси.
2) Демографик ҳолатни ўрганиш бўйича олимларнинг нуқтаи-назарлари.
3) Шаҳардаги иқтисодий ривожланишни ўрганишда ҳунармандчилик маҳаллаларининг ўрни.