Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта таълим вазирлиги фарғона давлат университети

1 – мавзу: Фаннинг назарий машғулотлари мазмуни.
Режа:
1). Фаннинг долзарблиги, мақсад ва вазифалари.
2). Археологик маълумотларни ўрганиш, умумлаштириш услублари.
3). Цивилизация ва давлатчиликни, ижтимоий тизимнинг реконструкцияси.
1). Фаннинг долзарблиги, мақсад ва вазифалари.
Ҳозирги бутун жаҳонда глобаллашув жараёни кетаётган, аҳоли сонининг ўсиши кундан кунга ошиб бораётган бир даврда, бунинг акси ўлароқ археологик обидаларнинг сони камайиб бормоқда. Бунинг асосий сабабларидан бири аҳоли сонининг тобора ортиб бориши, ер қазийдиган, сурадиган техникаларни кўпайиб бориши, экин экиладиган ерларнинг камайиши ҳисобига археологик обидаларни нобуд бўлишига олиб келмоқда. Глобаллашув жараёни Ўзбекистон ҳудудини ҳам тўлиқ қамраб олганлигига ҳам анчагина бўлган.
Айниқса аҳоли сони кўп ҳудудлардан бири бўлган Фарғона водийсида археологик обидаларнинг сони жуда ҳам камлигини сабабларидан бири ҳам аҳолининг зич жойлашганлигидандир. Аҳоли сонини тобора ортиб бориши, ер, сув ресурсларининг чегараланганлиги ҳолатида археологик обидаларнинг сақланиб қолишининг ўзи ҳам тобора бир муъжизага айланиб бормоқда. Масалан, ўтган асрда Андижон шаҳри ва вилояти аҳолисининг зичлиги Москва вилоятининг аҳолиси зичлигидан ортиқ эканлиги тўғрисидаги маълумотлар бор эди. Аҳолисининг сони ва майдони кескин кўпайиб бораётган шаҳарларнинг сони ҳам тобора ортиб бормоқда. Масалан, Тошкент шаҳри ҳам ҳудудий жиҳатдан ҳам, аҳолисининг сони жиҳатидан ҳам мегаполисларга айланиб бормоқда.
Бундай ҳолатни бутун Фарғона водийси аҳолисининг зичлиги даражасини катта эканида ҳам кўриш мумкин. Масалан, Андижонда бу шаҳарнинг тобора Асака шаҳри билан қўшилиб бораётганлигини кузатиш мумкин бўлса, Фарғона шаҳри билан Марғилон шаҳрининг аста секинлик билан бир-бирига киришиб кетаётганлигини кўриш мумкин.
Фарғона водийсидаги аҳоли сонининг зичлиги қадимги даврларда ҳам ҳозирдагидай зич бўлган. Масалан, илк темир даври археологик обидаларининг умумий сонини Ю.А.Заднепровский 80 та атрофида эканлиги тўғрисида ёзади. Ўрта Осиёдаги бирорта ҳам ҳудудда бунчалик зич жойлашган дарё воҳаси маълум эмас. Худди шунга ўхшаш маълумотни милоддан илгариги II асрларда Фарғонага келган Хитой элчисининг ёзма маълумотларида водий ҳудудларида 70 ортиқ шаҳар борлиги тўғрисидаги хабар бор. Бу аниқ хабар бўлиб, бундан айнан шу ҳудудларда сақланиб қолган археологик обидаларнинг ҳам сони катта бўлиши керак эди. Афсуски, бундай эмас. Фарғона водийсидаги қайси археологик обида аҳоли пунктига яқин жойлашган бўлган бўлса, ўша археологик обидадан ном-нишон ҳам қолмаган, мабодо ёдгорлик сақланиб қолган бўлса ҳам албатта унинг каттагина қисми албатта бузилган. Кўп ҳолларда археологик обидалардан маҳаллий аҳоли тупроқ олиб уни ерларига солишган, турли қурилишларни тиклашда фойдаланишган. Айниқса булдозер, экскватор каби техникалар пайдо бўлгандан кейин жуда кўплаб археологик обидалар пахта майдонларига айлантирилди. Масалан, ўтган асрнинг 80 йилларида Наманган вилоятининг археологик обидалари хатловдан ўтказилганда, вилоят ҳудудида фақат 126 та археологик обида сақланиб қолганлиги ва уларнинг ҳам каттагина қисми “бахтли тасодиф” туфайли у ёки бу маҳалланинг қабристонига айланиб қолганлиги натижасида қабристонни бузишга одамлар жазм қилишга қўрқишган, қолган ёдгорликлар булдозер билан суриб, текислаб, пахтазорга айлантирилган. Аҳоли сони нисбатан кам бўлган Қашқадарё вилоятида ўтган асрнинг 70-80 йилларида 1000 тага яқин археологик обида сақланиб қолган эди, Самарқанд вилоятида 1,5 мингдан ортиқ ёдгорлик сақланган эди. Орадан 40-50 йил ўтиб аҳолининг сони яна икки баробар кўпайди. Шунинг учун жойлардаги археологик обидаларни сақланишига ҳам хавф янада ортиб бормоқда. Юқоридагилардан келиб чиқиб, археологик обидаларни сақланганлик даражасини ўша ердаги қадимги демографик ҳолат, ижтимоий-иқтисодий жараён каби тарихимизнинг долзарб масалаларини ҳал қилишга ўзининг салбий таъсирини кўрсатади. Хуллас, ҳар қандай шу кунгача етиб келган археологик обидани ўрганиш, археологик жиҳатдан ўрганилган обидаларни зудлик билан реконструкция қилиб, уларни музейларга айлантириш шу куннинг долзарб масалаларидандир. Ҳар қандай археологик жиҳатдан музейга айлантирилган объект, тарихий реконструкция қилинган тарихий манба, тарихий хулосалар чиқариш мумкин бўлган обида ҳам ҳисобланади.
Масаланинг иккинчи томони ҳам бўлиб, Президентимиз томонидан археологик обидаларни ўрганиб, уларни музейларга айлантириш, натижаларидан туристлар учун буклетлар, халқимизнинг буюк ўтмиши тўғрисида китоблар ёзишни талаб қилмоқдалар. Бу ҳам яна бир бор масалани анча мураккаблигини, уни тарихимизни ўрганишда, хулосаларини халқимизга етказишда долзарблигини кўрсатади.
Ҳозирги кунда археологик манбани тарихий реконструкция даражасига етказиш учун ўша археологик обида методик жиҳатдан тўғри қазилиб, тўғри ўрганилганидагина бундай археологик обидани “тарихий жиҳатдан тўғри реконструкция қилинди”, деса бўлади. Аммо, бундай мураккаб ишни тупроқни жуда яхши тушунадиган, ерости қатламидаги ғишт билан гувалакни ёки пахса деворни фарқлай оладиган, ер остидан топилган уйнинг томи билан поли ўртасидаги қатламни қандай ҳосил бўлганлигини аниқлай оладиган, бу обидадан топилган осори-атиқаларни бошқа ҳудди шундай моддий маданияти бўлган қўшни маданиятлар билан солиштира биладиган археологлар қазиган тақдирдагина, бундай обида ўзи босиб ўтган барча жараёнларни археологларга “сўзлаб беради”. Агар бунинг тескариси бўлиб, янги, Олий ўқув юртини тугатиб келган ва амалий тажрибаси бўлмаган археологик қазишмалар ўтказган бўлса, у томонидан ўтказилган қазишманинг натижаси ҳам, археологик обиданинг тарихий таҳлили ва реконструкцияси ҳам нуқсонли бўлиши аниқ.
Археологик манбаларидан тарихни, айниқса жуда қадимги даврлардан инсоният ҳаётига ёзув кириб келган кунга қадар бўлган даврни тиклаш ёки реконструкция қилишнинг ўзига яраша бир қатор мураккаб томонлари борки, биз ушбу китобда ўша масалаларни тушунтиришни мақсад қилиб олганмиз. Бу масалани айтишдан аввал археологик обидани ўрганишда, айниқса тупроқ, ёки лойдан (пахса, ғишт ва гувалакдан) кўтарилган архитектура обидаларини методик жиҳатдан тўғри қазий оладиган археологларнинг ўзи жуда кам қолган. Биз айнан тупроқ (пахса, ғишт, гувалак) дан кўтарилган, ҳамда бир нечта қурилиш босқичларидан иборат бўлган обидаларни қазиш тўғрисида айтмоқчимиз.
Фанни ўқитишдан мақсад – “Тарихий реконструкция масаласи” фанининг предмети, мазмун – моҳияти тўғрисида магистрларга умумий тушунча бериш, фанга оид маълумотлар, янги назарияларни ўрганишда илмий жиҳатдан ёндашиш, тадқиқот кўламининг ўсиши ва билимлар доирасининг кенгайиб боришини аниқлаш, маълумотларни таҳлил қилиш ва умумлаштириш усулларини ўрганишдан иборат. Шунингдек, археологик материалларни қандай қилиб тарихий манбага айлантириш мумкинлигини кўплаб археологик материаллар мисолида бўлажак тарихчилар, магистрлар, ҳамда бутун тарихимизни ёритишда катта ҳаракат қилаётган олимларга тушунтириб беришдан иборат.
Фаннинг вазифаси – магистрларга археологик материаллар-тарихий манба сифатида, уларни тарихий нуқтаи назардан таҳлил қилишнинг аҳамияти, ижтимоий – иқтисодий тизимнинг реконструкцияси, этномаданий жараёнларни тиклаш, археологияда тарихий реконструкцияга доир илмий қарашлар ва ёндашувлар ҳақида чуқур билим беришдан иборат.
Ўзбекистон ҳудуди археологик обидаларга жуда ҳам бой мамлакат. Шунинг учун бу ўлкада тарихимизни энг қадимги даврларидан муғуллар истилосига қадар бўлган даврга (ҳатто XVIII-XIX асрларга) оид археологик обидаларни ўрганиб, ундан жуда керакли тарихий реконструкцияни, кўплаб тарихий маълумотларни олишимиз мумкин. Айнан шундай турли даврларга оид археологик обидаларни ўрганиш, ҳамда улардан объектив, тўлиқ тарихий хулосаларни чиқариш, тарихий реконструкция қилишнинг турли усулларини топиш ва ўрганиш, бу фаннинг вазифаларига киради.