Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта таълим вазирлиги фарғона давлат университети

2). Археологик маълумотларни ўрганиш, умумлаштириш услублари.
Археологик ёдгорликни ўрганиш ишлари бошланган пайтда дастлаб бу ёдгорликни географик ўрни, ёдгорликни қайси дарё воҳасининг бўйига жойлашганлиги, бу ёдгорликнинг атрофида яна қандай ёдгорликлар бўлиши мумкинлигини ўрганишдан бошланади. Худди шу ёдгорликнинг воҳадаги бошқа ёдгорликларга нисбатан катта кичиклиги, унинг умумий шакли, ўрнининг қандайлиги, қайси сойдан, қайси ариқдан сув ичганлигини аниқлаш масалалари биринчи навбатда ўрганиладиган муаммолардандир. Чунки, ҳар қандай шаҳар ва қишлоқ ҳеч қачон сувсиз жойга жойлашмаган. Албатта тоғдан оқиб келаётган сойнинг бўйи, айрим ёдгорликлар ўша сойдан сув оладиган канал бўйига, яна бошқалари булоқ сувларидан тўйинадиган ариқларнинг бўйига жойлашган бўлган. Масалан, Археологлар Хоразм воҳасида дастлабки археологик разведка қилишни бошлашган пайтда, ҳали гусеницали тракторлар, булдозер ва экскваторлар йўқ пайтларда ёдгорликларни суғорадиган каналлар, ҳатто экин экиладиган далаларнинг ҳам сақланиб қолганлигини кузатишга улгуришган эди. Чунки, Қадимги Хоразм ва Жанубий Туркманистоннинг кўплаб ҳудудларини, шу жумладан қадимги ва ўрта асрларга оид обидаларни айрим қисмларини қум барханлари кўмиб қолганликлари туфайли ўша ҳудудлардаги археологик ёдгорликлар бизгача яхши сақланган ҳолда етиб келган.
Иккинчи ўрганиладиган муҳим масала ёдгорликни микрорелъефи, яъни топографияси кўздан кечирилса, у жуда ҳам муҳим маълумотларни ўзида сақлаган бўлади. Масалан, ўртача катталикдаги шаҳар харобасининг релъефида аниқ мудофаа иншоотлари, шаҳар ҳокимининг арки, саройи, шаҳар ибодатхонаси, турли ихтисосликларга йўналтирилган ҳунармандчилик маҳаллалари, ички йўллари, бозорлари яққол кўриниб туради. Демак, йирик шаҳар харобалари археолог томонидан оддий кўздан кечирилганида ёки рекогносцировка қилинганида ҳам, ундан шаҳар ёки қишлоқнинг ички ва ташқи структураси яққол чиқиб туради ва улар тўғридан-тўғри тарихий хулосалар чиқаришг имкониятини беради.
Ёдгорлик бўйича қилинадиган археологик изланишларнинг навбатдаги босқичида ёдгорликнинг хронологик даврларини аниқлаш мақсадида шу ёдгорликнинг устидан оналик жинс⁶ (материк) гача бўлган чуқурликка етгунга қадар бўлган чуқурликка шурф⁷ солинади ва энг қуйи қатламдан ёдгорликнинг юза қисмигача бўлган қатламлардан олинган барча инсон фаолияти билан боғлиқ асори-атиқалар – сопол, тош, темир, мис, танга, терракота ҳайкалчалари, суяк ва бошқа топилмалар топилган қатламнинг шифри билан билан белгиланади. Шурфнинг кесмалари чизилиб, умумий хулосалар чиқариш учун топилган асори-атиқалар қуйи қатламлардан юқори қатламлар томон бирин-кетинликдаги рақамлар билан белгиланади. Агар ҳақиқатдан ҳам топилмалар ўз қатламларининг бирин-кетинлигича олиниб, улар тегишли рақамлар билан белгиланса, моддий маданиятнинг қуйи қатламлардан юқори қатламлар томон ўзгариб боришини кузатиш мумкин. Албатта ҳамма археологларнинг у ёки бу археологик обида бўйича чиқарган хулосаси турлича бўлиши бу табиий ҳол.нисбий бўлиши мумкин. Аммо нима бўлганда ҳам бу қатламлардан топилаётган топилмаларнинг жойи тўғрисидаги хулосаси бир хил бўлиши, яъни аниқ қатлами бўйича белгиланган бўлиши керак. Бу белгиланган қатламлардан топилган буюмлар чиққан қатламига кўра турлича бўлиши, қуйи қатламдан юқори қатламга томон ўзгариб бориши керак. Шу қатламлардан топилган барча асори атиқалар агарда қатламлар алмаштирилмай белгиланган бўлса, бутун ёдгорлик бўйича дастлабки умумий хулосалар чиқариш имконини беради. Яъни шурфнинг энг қуйи қатламидан чиққан сопол синиғидан қайси даврдан бошлаб ушбу шаҳар ёки қишлоқ ҳудудида ҳаёт бошланганлигини, кўриш мумкин. Қатламларни ўрганиш натижасида бу ерга жойлашган дастлабки аҳоли деҳқон жамоалари бўлганми, ёки чорвадор аҳоли табақасига мансуб бўлганми? деган саволга жавоб топиш, ёки аҳолининг келиб чиқиши тўғрисидаги дастлабки умумий хулосаларни олиш мумкин. Худди шунингдек, ўша шурф материалларидан қайси қатламлардан бошлаб моддий маданиятда ўзгариш бўлганлиги ва унинг ички ва ташқи сабаблари тўғрисида ҳам умумий хулосалар чиқариш мумкин бўлади. Шурфнинг энг юқори қатламларидан бошлаб бу ерда қайси аҳоли яшаб турган пайтда шаҳарни ташлаб кетишга мажбур қилган омиллар тўғрисида бемалол хулосалар чиқариш, ёки, қайси аҳоли томонидан бу шаҳар ўлимга маҳкум этилганини аниқлаш мумкин.
Бу ёдгорлик тўғрисида умумий хулоса чиқарилгандан кейин, шу ёдгорликни воҳадаги бошқа ёдгорликлар билан алоқаси, муносабати, хронологик жиҳатдан яқин ва узоқлиги, этник ва маданий жиҳатдан яқинлиги, фарқи шу билан бирга микровоҳадаги иерархик⁸ ҳолат бўйича ҳам керакли маълумотларни олиш мумкин. Яъни воҳадаги энг баланд қилиб тагкурси (фундамент) устига қурилган қалъа, кўшк ёки сарой шу воҳадаги бошқа шаҳар ва қишлоқларнинг барчасини устидан ўзининг назоратини ўрнатган ҳоким қароргоҳи бўлиши керак.
Аммо, юқорида келтирилган фикрлар археологик обидаларни бирламчи, рекогносцировка тарзда, ёки умумий тарзда ўрганиш натижасида олиш мумкин бўлган умумий хулосаларни, юқорида келтириб ўтдик. Лекин, кенг миқёсдаги тарихий хулосаларни олиш учун албатта қўшимча қазишма ишларини ўтказиш, архитектура планларини чизиш, ва бошқа кўплаб ишларни амалга оширишни талаб қилади. Жумладан, юқорида эслатилган иерархик жиҳатдан воҳадаги энг нуфузли маскан қазиб ўрганилса, ўша ёдгорлик аслида кўшк, сарой ёки қалъа бўлиб чиқиши мумкин. Айрим пайтларда худди шундай баланд тагкурси (фундамент) устига қурилган иншоот ибодатхона бўлган бўлиши ҳам мумкин. Бундай йирик ва муҳим иншоотлар албатта мудофаа деворлари билан ҳам ўраб олинган бўлиши керак. Демак, бундан кейинги чиқариладиган хулосалар қайси археологик обидани қандай ва қанчалик қисмини қазилишига боғлиқ ва шунинг учун ҳам ундан чиқариладиган хулосалар ҳам ўзига яраша бўлади.
Янги қазишмалар бошланган ёдгорликда археологларнинг энг биринчи қиладиган ишлари қазилаётган объектни даврини қандай қатламлардан иборат эканлигини ва ҳар қайси қатламни даврини аниқлашдан иборат бўлади⁹. Бунинг учун ўша объектнинг бирон-бир қисмидан квадрат шаклида, томонлари аниқ шимол-жануб ва шарқ-ғарб йўналишида шурф (кесма) солинади. Жуда кўп ҳолларда бундай шурфни тепадан пастга томон кесиб тушилаётган даврда кўп ҳолларда қатламнинг қандай тупроқлардан иборат эканлигини аниқлаш қийин бўлади. Аммо, шурфни қазиб унинг тубига етгандан кейин кесма деворларига назар солинса, унда ҳар қайси қатламнинг аниқ чегаралари, қатламларнинг қалинлиги, оғиш бурчаклари, қаттиқ ёки юмшоқлиги, топилмаларга бойлиги, ёки аксинча, топилмаларнинг камлиги билан ажралиб туришини кузатиш мумкин. Нима бўлганда ҳам, дастлабки шурфни юқоридан пастга томон қазиб тушиш жараёнида қатламларнинг аниқ чегараларини аниқлаш, бир қатламни иккинчисидан ажратиш жуда қийин бўлади. Жуда кўп экспедицияларда дастлабки шурфни қазиш даврида топилмаларни ҳар 50 см ли яруслар бўйича бўлиб олишади. Бундай усулда қазиш даврида археологик топилмалар кўп ҳолларда аралашиб кетади. Ҳамма қатламлар ҳам 50 см ли ярусларга тўғри келавермайди. Шурф қазилиб унинг энг остки қисмига, яъни материккача етказилгандан кейингина унинг деворлари тозаланиб, кесманинг акси қоғозга туширилади. Барча қатламлар бирин-кетинликдаги рақамлар билан белгиланиб, ҳар қайси қатламдан чиққан сопол идишларнинг парчаларига ҳам шу тартиб рақамлари ёзиб қўйилади. Бу солинган шурфни кенгайтириб яна қўшимча материал олиш учун кенгайтириш пайтида ажратилган қатламлар бўйича микростратиграфик усул қўлланиб қазилса, ундан олинадиган натижа ҳам жуда юқори бўлади. Айниқса ҳар қайси қатламдан олинган материалнинг “тозалиги” билан ажралиб туришини аниқ ва яққол кўриш мумкин.
Ушбу сатрлар муаллифи М.Ҳасанов билан биргаликда Ерқўрғон ёдгорлигидаги милодий I асрларга оид кулоллар устахонасидан чиқариб ташланган ахлатлар уюмида олиб борилган қазишмаларимиз даврида ажратилган қатламларни микростратиграфия усули билан қазидик¹⁰. Натижа бир кутгандан кўра яхши бўлди. Бу ахлатлар уюмини ҳар бирини кулолчилик буюмларида қолган белгиларга қараб ўрганганимизда уларни ҳар қайсиниси 3 та алоҳида устахоналарнинг чиқиндиларига мансуб эканлигини, ажратилган белгилар ўша устахонадаги кулолларнинг ишлаш усуллари, бармоқларининг излари, ангоб суркаш усулларининг ўзига хос эканлигини аниқладик ва уларни қатламма-қатлам кузатишга муваффақ бўлганмиз.
Янги археологик объектда дастлабки қазишма шу тартибда ўтказилсагина, юқорида айтилган аниқ натижаларга эришиш мумкин. Агарда бу ердаги ишга янада аниқлик киритиш керак бўладиган бўлса, шурфнинг кесма тасвири олиниб, ўша эски шурф кенгайтирилади. Ҳар қайси ажратиб олинган қатлам ён томондан жуда яхши кўринганлиги туфайли фақат ён томондан кенгайтирилади. Илгари фақат юқори томондан қазиб тушилган даврда терилган, кўп ҳолларда аниқлиги шубҳа остига олинган қатламларга аниқликлар киритилади, чунки, шурфни кенгайтириш жараёнида археологнинг қўлида қатламларнинг аниқ майда чегараларигача бўлган қисмлари чизма тарзида бўлади. Шурфни кенгайтириш пайтида илгари қазилган шурфнинг вертикал кесмасининг тасвири борлиги ва номерланган бўлганлиги учун ҳар бир қатлам ён томонга катта аниқлик билан кенгайтирилади ва бунда қўшимча олинган материалларнинг аниқлик даражаси жуда юқори бўлади. Худди шундай тарзда қазишмалар олиб бориш усулини “микростратиграфия усули” деб атаса бўлади. Микростратиграфик усуллар билан олинган кулолчилик комплексларини албатта “тозза археологик комплекслар” қаторига киритиш мумкин. Бундай комплексларни ўша даврларда яшаган этник гуруҳлар томонидан ишлаб чиқарилган кулолчилик буюмлари қаторига киритиш мумкин бўлади. Масалан, Сурхондарё вилоятидан топилган милодий I асрларга оид кулолчилик буюмлари, терракота ва тангалари билан бирга “кушонлар археологик комплекси”, ёки Қарши воҳасининг V-VI аср қатламларидан топилган кулолчилик буюмлари, Нахшаб ҳукмдорларининг тангалари ва терракота буюмлари билан бирга “Нахшаб археологик комплекси” деб бемалол айтса бўлади.
Айрим ёдгорликда қазишмалар олиб бораётган археологлар ёдгорликнинг 4-5 жойига чуқурлиги 7-8 метли шурфлар қазишиб ундан олинган материалларни уялмасдан “микростратиграфия усули билан олинди” деб ёзишиб, бошқаларни алдашга ҳаракат қилишади.
XX асрнинг 50-60 йилларида, айрим экспедицияларда 70-йилларда ҳам шурф қазиш жараёнида қазилаётган объектнинг энг баланд нуқтасидан пастга томон олинган ҳар бирининг оралиғи 50 см ли ярусларга бўлинар, ҳамда солинган шурфнинг ҳар 50 см ли ярусидан олинган сопол буюмлари ва бошқа топилмалар белгиланган яруслар бўйича қўйилар эди.
Археологик жиҳатдан яхши сақланган объектларда ҳам микростратиграфик қазишмалар олиб борса бўлади. Жумладан, археологик объектнинг бирон-бир хонаси қазилаётган бўлса, ўша хонанинг полини устига тушиб қолган топилмалар археологик жиҳатдан шу уйни ҳалокатга учраган даври қайси даврга оид эканлигини кўрсатадиган буюмлар бўлади. Шу полнинг устки қисмига тушган тупроқлар эса, шу уйнинг ҳалокатга учраган давридаги томнинг, деворнинг қулаши натижасида ҳосил бўлган қатламлардир. Бу қатламларда эса, шу иморат қурилгунига қадар бўлган материаллар – уйнинг деворини, томини тикланиши даврида юқорига чиқиб қолган материаллардан ташкил топган бўлади. Шунинг учун қазишмалар ўтказилиши даврида албатта ўша уйнинг қурилиши жараёнидан бошлаб, унинг ҳалокатга учраган давригача бўлган босқичларини аниқ ва тўғри тиклансагина, яъни тўғри реконструкция қилинган тақдирдагина бу олиб борилган ишлардан яхши тарихий хулосалар чиқариш мумкин.