11 маъруза. Хужалик маблагларини ва мажбуриятларини


Хисобда кулланиладиган улчов бирликлари



Download 0,87 Mb.
bet4/30
Sana13.07.2022
Hajmi0,87 Mb.
#792055
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   30
Bog'liq
Бух-хис назарияси

Хисобда кулланиладиган улчов бирликлари.

Корхона, ташкилот ва муассасалар хужалик фаолиятида оддий кузатиш ердамида содир булган хужалик операцияларини хисобга олиш, хужаликда булган маблагларнинг микдорини, шунингдек бажарилган ишларнинг хажмини ва хужалик фаолиятининг бошка курсаткичларини оддий кузатиш ердамида аниклаш мумкин эмас. Корхона, ташкилот ва муассасанинг хамма ишларини хисобга олиш учун микдорий ифодалаш ва сифат жихатдан тавсифнома бериш зарурдир. Шунинг учун хам хисоб ердамида кузатиладиган объектлар сон курсаткичлари билан ифода этилади.


Содир этилган ходиса ва вокеаликлар улчов бирликларига асосланиб хисобга олинади. Хисобга олишда кулланиладиган хисоб улчов бирликларига куйидагилар киради:

  • натура улчов бирлиги;

  • мехнат улчов бирлиги;

  • пул (киймат) улчов бирлиги.

Натурал улчов бирлигида хисобга олаётган объект натурал куринишда улчанади, яъни килограмм, метр, литр, сантиметр ва хоказолар.
Натурал улчов бирлигида асосан товар моддий кийматликлари хисобга олинади ва уларнинг натурал холати назорат килинади.
Мехнат улчов бирлигида бажарилган мехнатнинг микдори киши соат, киши дона каби улчовларда хисобга олинади. Бу улчов бирлиги мехнат унумдорлигини ва бажарилган мехнат хажмини хисоблашда кулланилади.
Пул улчов бирлигида хисобга олинаётган объектни киймати суммаларда ва тийинларда улчанади. Пул улчов бирлиги натурал ва мехнат курсаткичларини умумлаштириш учун хизмат килади. Бунда корхона хужалик фаолиятига бахо бериш реаллиги ортади.
Натура улчовлари хисобда хужалик жараёнидаги харакатларини натура холида ифодалаш учун хизмат килади. Натура улчовларини куллаш хисобга олинаетган объектнинг хусусиятларидан, яъни унинг физик ва истеъмол хоссасидан фарк килади. Масалан, хисоб объектлари: огирлик бирлигида (грамм, килограмм, центнер, тонна); хажм бирлигида (метр, кубометр); узунлик бирлигида (сантиметр, метр); хисоб бирлигида (дона, бош) ва бошкаларда улчанади.
Натура улчовлари моддий кийматликларни хисоблаш, тортиш ва улчаш натижасида олинган маълумотларни хисобга олиш, уларнинг сон ва сифат узгаришлари устидан назорат олиб бориш учун кулланилади. Бундай хисобга олишнинг афзаллиги шундаки, у аник махсулотнинг массаси хакида маълумот беради. Натура улчовлари факатгина хисобга олинаетган объектнинг микдорини акс эттирибгина колмасдан (масалан, ишлаб чикариладиган махсулот), балки унга сифатий тавсифнома (тури, нави) хам берадики, бу мулкнинг куриланиши учун катта ахамиятга эгадир.
Натура улчовлари ердамида машина, хом аше, материал, екилги, тайер махсулот ва бошкаларнинг микдорий курсаткичларини (масалан, металлургия заводининг махсулотини - тонна, тукимачилик фабрикасининг махсулотини - метр, кумирни - тонна, суваш ишларини - квадрат метр ва хоказо) аниклаш билан бирга, нараларнинг сифат белгиларини (баландлигини, махкамлигини, пишиклигини, хажмини ва бошкаларни) хам ифодалаш мумкин. Лекин шуни хам кайд этиб утиш керакки, натура улчовлари ердамида моддий маблагларнинг максадга мувофик фойдаланилиши устидан назорат урнатилса-да, ундан хисоб-китоб килишда фойдаланиш чегараланган, чунки табиий хусусият буйича хар хил булган курсаткичларни бир жойга йигиб акс эттириш имконияти йук. Масалан, хажм ва огирлик, огирлик ва майдон, дона ва узунлик ва шунга ухшаш хар хил натура курсаткичларини, шунингдек килограмм микдорини кубометр микдори билан, метр микдорини центнер микдори билан бирга олиб бориш умуман мумкин эмас.
Айрим холларда бажарилган ишларни тугри хисобга олиш учун мураккаб (комбинациялашган) натура улчовларидан фойдаланилади. Масалан, транспорт ишлари тонна-километр, энергия ишлаб чикариш киловатт-соат билан улчанади ва хоказо.
Мехнат улчовлари бирор ишни бажариш учун сарфланган иш вактини аниклаш учун хизмат килади. Мехнат улчовининг асосида маълум бир махсулотни ишлаб чикариш учун сарфланадиган вакт бирлиги меъери еки бирон-бир ишни бажаришга сарфланган вакт меъери етади. Мехнат улчовларига мисол сифатида киши-кунини, киши-соатини келтириш мумкин.
Мехнат улчовлари натура улчовлари билан биргаликда мехнат унумдорилигини, мехнат хакининг куламини, бажарилаетган иш меъерини аниклаш учун хизмат килади. Шуни хам кайд этиб утиш керакки, натура ва мехнат улчовларининг халк хужалик хисобида катта ахамиятга эга эканлигига карамасдан улар ердамида олинган курсаткичларни хамма вакт хам умумлаштириб ва солиштириб булавермайди. Масалан, умумлаштирувчи маълумотни олиш учун метр билан киши-соатини, дона билан метрни кушиш мумкин эмас.
Товар-пул муносабатларининг мавжудлиги мехнат ва натура улчовлари маълумотларини киймат шаклда улчашни талаб килади. Бунинг учун киймат еки пул улчови хизмат килади.
Пул улчовлари маблагларини ва уларнинг манбаларини, шунингдек хужалик жараёнларини хисобга олиш ва улар устидан назорат урнатиш максадида умумлашган маълумот олиш учун фойдаланилади (сум ва тийин курсаткичларида). Пул улчовининг мавжудлигини товар ишлаб чикариш ва киймат конунининг харакати такозо этади.
Товар ишлаб чикариш ва киймат конунининг амал килиши билан вужудга келган пул улчови хозирги вактда ишлаб чикариш бирлашмаси, корхона, акцияли жамият, кушма корхона, кичик корхона, ташкилот ва муассасаларда хужалик маблаглари ва жараёнларининг умумлашган курсаткичда акс эттиришини таъминлабгина колмасдан, балки уларнинг шу фаолияти устидан кундалик назорат урнатади, моддий ресурслардан ва пул маблагларидан максадга мувофик фойдаланишни таъминлашга ердам беради.
Пул улчови ердамида корхонанинг махсулотни ишла чикаришга сарфланган хамма харажатларини хисоблаш, харажатларни даромад билан таккослаш ва натижани аниклаш, махсулот таннархини ариклаш, ишни рационал юритишни таъминлаш, мехнат унумдорлини ошириш манбаларини аниклаб топиш, хар хил маблагларнинг мавжудлиги хакидаги маълумотларни умумлаштириш, ишлаб чикаришга тааллукли булмаган хар хил харажатларни йукотишга эришиш ва ишлаб чикаришни кенгайтириш учун кушимча маблагларни ташкил килиш мумкин.
Хужаликда пул улчовисиз хар хил йигма курсаткичларни талаб киладиган халк хужалигини режалаштириш мумкин эмас. Бу корхоналар хужалик ишларининг хар хил курсаткичларини хисоблаш учун хизмат килибгина колмасдан, балки улар уртасидаги хисоб-китоб ва кредит операцияларини амалга оширишга хам шароит яратиб беради.
Шуни айтиш керакки, пул улчови ердамида хисобнинг мухим асоси - хужалик фаолияти устидан пул билан назорат урнатилади. Бундан ташкари пул улчови сифат курсаткичи - махсулот бирлигининг таннархини аниклашга хизмат килади.
Купинча пул улчови хисобда мехнат ва натура улчовлари билан бирга кулланилади. Масалан, моддий кийматликларнинг пулдаги ифодасини аниклаш учун унинг натура улчовидаги микдорига нархини купайтириш зарурдир. Шунингдек ишчига унинг касаллик варакасига мувофик нафака хисоблаш учун мехнат улчовидаги касал куни микдорига уртача кунлик иш хаки суммасини купайтириш зарур.
Шундай килиб, хисобда турли максадларга хизмат киладиган уч хилдаги улчовлар тизими амал килади. Бу улчовлар айрим холларда алохида, айрим холларда эса биргаликда кулланилиб, хужалик фаолияти юзасидан тула тавсифнома бериш учун хизмат килади.


    1. Download 0,87 Mb.

      Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   30




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©www.hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish