Бариев, Р. Ж раев, О. Алимов дала экинлари ма сулотларини сацлаш ва дастлабки



Download 7,23 Mb.
Pdf ko'rish
bet2/78
Sana20.06.2022
Hajmi7,23 Mb.
#684647
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   78
Bog'liq
Дала экинлари махсулотларини саклаш ва дастлабки кайта ишлаш технологиялари (2)

©
« У з б е к и
стон 
м и л л и й э н ц и к л о п е д и я с и »
ДАВЛАТ ИЛМИЙ НАШРИЁТИ
ТошДАУ нашр такририяти булими 
Тошкент - 2004


К И Р И Ш
Дала экинлари мах.сулотлариии етиштириш серёгин ба- 
х,ор ва жазирама ёз ойларига турри келади. Шу бойсдан бу 
мах^улотларни иложи борича, нес-нобуд ^илмасдан йикиб 
олиш ва бирламчи цайта ишлашни турри ташкил этмасдан 
туриб, а\олипи цишлоц хужалиги мах^сулотлари билан тулии; 
таъминлаб булмайди. Дала экинлари хрсилини етиштириш 
мицдори ортиб борган сари уларни са^лаш ва цайта ишлаш 
х1ам гакомиллашиб, янги замонавий омборхоналар ва цайта 
ишлаш корхоналари бунёд этилмовда.
Дехдончилик махнул от ла р пни етиштириш, ташиш, са^- 
лаш ва цайта ишлаш фан-техника юту^ларидан фойдала- 
ниб, илмий асосда ташкил этилган \олда илрор тажрибалар- 
га таяниб иш курилса, ноз-неъматлар иерофгарчилиги анча 
камаяди. Халцаро Цишлоц Хужалиги Ташкилоти маълумот- 
ларига цараганда, дунё буйича дала экинлари мах^улотлари- 
нинг иероф булиши 6—10 фоиздан ошмайди. Бизда эса \ о
зирги даврда бу клфсаткич баъзан 15—20 фоизни ташкил 
этаяпти. Республикамизда бу курсаткични йилига 1—2 фоиз- 
га камайтириш мух им вазифа х1исобланади.
Хозиргача дала экинларини етиштириш, ташиш, саклаш 
ва кайта ишлаш масалалари илмий асосда етарлича урганил- 
маган. Цолаверса, бу борадаги фан-техника ва илрор тажриба 
ютуцлари ишлаб чицаришга кенг жорий этилмаянти. Мавжуд 
омборхона ва цайта ишлаш корхоналари об-хаво х1амда иц- 
лим шароитларини х^исобга олмаган хрлда цурилган.
Эндиликда дала экинлари мах^сулотларини узо^ муддатга 
саклаш борасида кимё, физика, биокимё, биотехнология, 
усимликлар физиологияси, агрокимё, микробиология, ^сим- 
ликшунослик, сабзавотчилик, 5'симликларни \имоя цилиш ва 
бошца бир цатор фан юту^ларидан унумли фойдаланилмоц- 
да. Дала экинлари мах.сулотларини етшнтириш, ташиш, cai^- 
лаш ва бирламчи цайта ишлаш технологиясини ривожланти- 
ришда малакали мутахассислар тайёрлаш \ам мухим масала


х.исобланади. Шу сабабли цишлоц хужалиги олий ва урта 
махсус билим юртларида “Дала экинлари ма\сулотларини 
са^лаш ва дастлабки ^айта ишлаш технологияси” фанининг 
у^итилиши мацсадга мувофицдир.
.\о:шрги замон цишлоц хужалиги мутахассислари, чорва1 
дорлар, фермерлар дала экинлари мах1сулотларини сацлаш 
ва цайта ишлаш технологияси буйича пухта билимга эга 
булишлари шарт. Мутахассислар хужаликда етиштириладиган 
дала экинлари мах^сулотлари сифатини тугри аницлай олиш- 
лари, уларни давлатга топширишдаги барча жараёнларни 
мукаммал билишлари, сацлашда эса энг цулай ва арзон 
усулларни танлашлари, уларга уз вацтида ва сифатли к;айта 
ишлов беришлари лозим. Дарслик “Дала экинлари мах^сулот- 
ларини сацлаш ва дастлабки ^айта ишлаш технологияси” 
курсини уцитиш тажрибалари асосида цишлоц хужалиги 
олийгох.лари дастурига биноан ёзилди. Унда дала экинлари 
мах^сулотларини сацлаш ва бирламчи цайта ишлашга оид 
асосий маьлумотлар тулиц ёритилган.
Дарсликни ёзишда реснубликамизнинг купгина х^жалик- 
ларида цулланилган илюр тажриба натижаларидан, илмий 
тадцицот и л м гох.ла ри н и н г маълумотларидан, дала экинлари 
мах1сулотларини сацлаш ва кбайта ишлаш борасидаги мириш- 
кор дехдонлар маслах^атларидан фойдаланилди.


ФАННИНГ УМУМИЙ МАСАЛАЛАРИ 
1 боб. ФАННИНГ АСОСЛАРИ
1.1. Фаннинг мацеади ва вазиф алари
Курс талабалар олдига цуйидаги асосий вазифаларни 
цуяди:
> дала экинлари мах^сулотларини сацлаш ва цайта ишлаш 
технологиясининг назарий асосларини урганиш;
г-
саклаш ва бирламчи цайта ишлов беришнинг асосий 
усулларини мунтазам равишда такомиллаштириш. Бунда 
р^й берадиган барча жараёнларни илмий асосда боыща- 
риш, ма\сулот сифатини яхшилаш, исрофгарчиликка йул 
цуй маслин;
> талабаларда дала экини мах^сулотларини сацлаш ва-бир­
ламчи цайта ишлов бериш буйича илмий изланишлар 
олиб боришга цизициш уйротиш, жойларда мах.сулотлар 
сацлашнинг а\воли, шароитлари ва цайта ишлашни тах,- 
лил этиш, янги, цулай х^амда арзон технологик усуллар- 
ни жорий цилишни урганиш ва бошцалар.
Курени урганишда талабалар диедат-эътиборини нафа- 
цаг дала экини мах^сулотларини сацлаш ва бирламчи цайта 
ишлов беришнинг назарий асосларига царатибгина цолмас- 
дан, балки цишлоц хужалиги ишлаб чицаришида амалий 
жих,атдан мухим булган масалаларни \ам чуцур урганишга 
жалб этишдир. Дала экинларидан маккажухори, шоли, 
оц-
жухори, шунингдек, дуккакли дон экинлари сугориладиган 
ерларга экилади. Мамлакатимизда асосий дала экинлари 
етиштирадиган х^жаликлар Самарканд, Цашцадарё, Жиззах, 
Сирдарё, Тошкент ва Сурхондарё вилоятларида жойлашган. 
Фаргона водийси вилоятларида \ам дала экинлари майдони 
кейинги йилларда анча кенгайди. Хоразм вилояти ва Кора-
5


цалпористон Республикасида эса дала экинларидан, асосан, 
шоли етиштирилади (1).
1.2. Д ала экини ма^сулотлари сифатини ошириш
^ишлоц хужалиги — озиц-овцат, цайта ишлаш, енгил 
саноат учуй хом ашё етказиб берадиган тармовдир. Мамла- 
катимизда цишлоц хужалиги ма\сулотлари, жумладан дала 
экини ма\сулотларини купайтириш билан бир ^аторда, 
унинг сифатини яхшилаш борасида хукуматимиз томонидан 
барча имкониятлар яратилмоцда.
Дала экини ма\сулотининг сифатини белгилашда унинг 
истеъмол цийматини таъминлайдиган турли табиий белгила­
ри \исобга олинади. Масалан, дала экини мах.сулотларини 
сифатига бах^о беришда унинг ташди куриниши, йирик- 
майдалиги, яъни шакли, ранги, туцималарининг куриниши, 
техник курсаткичлари (ташишга, цайта ишлашга, зарарку- 
нанда ва касалликларга чидамлилиги ва бошцалар) ва ис­
теъмол ^иймати (таЪми, озиц-овцатлик циймати, энергетик 
\амда биологи к даражаси хусусиятлари) эътиборга олинади.
Истеъмол циймати инсонли озицлантириш 
мацсадида 
ани^ланади. Мах,сулотларнинг озиц-овцатлилик циймати унинг 
кимёвий таркибидаги озиц моддалар мицдори билан бах,о- 
ланади. Энерп^тик даражаси эса у хазм цилингандан кейин 
ажралиб чи^адиган иссицлик энергияси билан аницланади. 
Ма\сулотнинг биологик цийматини унинг таркибидаги оцсил 
ва аминокислоталар мивдори белгилайди.
Талабалар — булажак агроном, агрокимёгар ва ицтисод- 
чилар муайян хом ашё сифатига, нав хусусиятлари ва етиш­
тириш шароитининг сифатига таъсирини усимликшунослик, 
агрокимё, селекция, дехдончилик ва бопща фанлар орцали 
билиб олишади. Махсулотларга \осил йириштириб олинган - 
дан кейин ишлов беришни, caiyiaui ва ^айта ишлаш техно- 
логияси босцичида урганадилар. Чунки унда щшлоц хужали­
ги махсулотларининг сифати, уларни давлат томонидан бел- 
гиланадиган навлари, шунингдек, саноатнинг турли сох.ала 
рида ишлатилиншга цараб |у?йиладиган талаблар ёритилган. 
Натижада, агроном, агрокимёгар ва ицтисодчи ма\сулотнинг 
талаб циймати тукрисида кецг гасаввурга эга булиб, шулар- 
ни эътиборга олган х1олда уз хужалиги шароитида юцори 
самарадорликка эришади.


L.3. Д ала экини ма^сулотларини сацлаш ва 
дастлабки ишлов бсриш тарихидан
Инсон цишлоц хужалиги мах^сулотларини истеъмол цила 
бошлагандан буён уни сацлаш ва цайта ишлаш билан шу- 
рулланиб келган. Етиштирилган мах^сулотни нес-нобуд цил- 
май ва сифатини насайтирмасдан сацлаш, ундан унумли 
фойдаланиш цадимдан маълум булган. Кучманчи халцлар 
йигилган мева ва урурларни сацлаш учун махсус ертулалар 
цуришган. Цабилалар утроц булиб яшай бошлаган пайтда 
ортицча ма\сулотларни сацлаш, шунингдек, зараркунанда- 
лардан асрашни Ургана бошлашган.
Мамлакатимизнинг турли худудларида олиб борилган ар ­
хеологии цазишмалар цишлоц хужалиги мах^сулогларини сац- 
лаш цулдорлик тузуми давридаёц амалга оширилганлигидан 
далолат беради. Изланишлар натижасида махсулотлар сацла- 
наднган куза ва бошка туфли идишлар топилган.
$рта Осиё, жумладан, Узбекистан шароитида \а м ца- 
димдан цишлоц хужалиги ма\сулотларини сацлаш ва цайта 
ишлашга эътибор бериб келинган. Минтацамизда об-х^аво 
йил ва бир кечаю-кундуз давомида узгарувчан булганлиги 
сабабли гушт, ёр, сут, балиц, тухугм каби мах1сулотлар ис- 
сицда тез айнийди, цаттиц совуцда эса сабзавот ва мевалар 
музлаб цолади. Юртимизда азалдан цишлоц хужалиги мах1су- 
лотларини сацлашнинг энг цадимги усуллари — кумиб ёки 
осиб сацлаш, цоци цилиш, цуритиш кабилар кенг цулланил- 
ган. Мах1сулотларни сацлаш, цайта ишлаш, сабзавот, дон, 
мева, гушт, цази ва тухумни кумиб сацлаш, полиз махсу- 
лотларини осиб сацлаш, турли мева, цовун, помидордан цо- 
ци тайёрлаш, узум, укроп, райх^он, кашнич, жамбил ва ци 
зил цалампирни цуритиш амалда кенг цулланилиб келинган. 
Асосан, цуруц махсулотлар лез бузилмайдиган х1исобланиб, 
улар цуруц жойда, шиша, чинни ёки сопол идишларда, ёпи- 
ладиган 
цороз
цутиларда сацланган.
Дала экини мах.сулотларини сацлаш ва цайта ишлов бе- 
ришга оид Марказий Осиёда IX—XII асрларда бир цатор 
асарлар яратилди. Ибн ал Хайсам (965—1035), Ибн Хам- 
мар (942 йилда тутилган), Ибн Хатиб ар Розий (1149— 
1209), Ибн Рашта (XII аср), Му\аммад ибн Бахром (1194 
йилда вафот этган), Абу Х1амид ибн Али ибн Умар, Х^асрат 
Маи
1
\адий Сайид Мухаммад (XVII аср) кабиларнинг китоб-


ларида дехдончилик махсулотларини цайта ишлаш тилга 
олинган. Улар бу мах1сулотларнинг фойдалилиги ва уларни 
цишин-ёзин истеъмол цилиш зарурлигини батафсил баён 
этишган.
Д.И.Менделеев немис олими Вагнер ёзган «Технология» 
(1862-1879) асарининг 9 жилдини рус тилига угирган. Уш­
бу асар асосан цишлоц хужалиги хом ашёсини цайта иш­
лашга башшланган. Олим, шунингдек, баъзи ишлаб чица- 
риш тармоцлари тунрисида тухталиб, Россия тегирмонларида 
олинадиган ун сифати Европанинг цатор давлатларига нис- 
батан юцори эканлигини таъкидлайди.
XIX-XX асрда Д.Н.Прянишников, Я.Я.Никитинский, П.А. 
Афанасьев, 
Н. И. Васильев, 
В.С.Пустовойт, 
П. П. Лукьяненко, 
Л.А.Трисвяггский, 
А.И.Опарин, 
В.Л.Кретович, 
В.В.Тугарин,
Н.В.Сабуров ва бонщалар мах.сулотларни сацлаш х1амда бир­
ламчи цайта ишлов бериш буйича дарсликлар чоп этишди (1).
Дала экинларини сацлаш ва бирламчи цайта ишлов бе­
риш корхоналари х^озирги х1ол!а келгунча узоц ривожланиш 
йулини босиб уВДИ. Тегирмон тарихи — машиналаш тизими- 
нинг аста-секин ривожланиши ва ишлаб чицариш усуллари- 
ни узгаришини уз ичига олади. Маълумки, тегирмон меха- 
низми уч турли цисмдан ташкил тонган, яъни двигател, уза- 
тувчи механизм ва ишчи машинадан иборат. Тегармоннинг 
биринчи цисмини х^аракатга келтиришда инсон цул кучидан 
бошлаб, электр двигателларигача фойдаланиб келди. Сувдан 
фойдаланиш биринчи марта эрамиздан аввалги минг йнллик 
бошларида цулдор Урарту давлатида амалга оширилиб, сув 
рилдираклари урнатилган тегирмонларда цулланилган. Кейин- 
чалик дала экинларини янчишда шамол ёрдамида ишлайди­
ган тегирмонлардан фойдаланилган. Тегирмонларни ишла- 
гишда энг мукаммал манба хозиргача бур ва электр цувватл 
х^исобланган.
Одамзот цачондан бошлаб дала экинларини озиц-овцат 
сифатида истеъмол цилаётганини аниц айтиш цийин. Тарих- 
чи ва цадимшунослар фикрича, дала экинларидан фойдала­
ниш инсон х^аётида оловни юзага келиши билан борлиц. 
Илк бор дала экинларини янчишда иккита ясси тошдан 
фойдаланишган. Сунг турли мосламали х.авонча ёки >тирлар 
ишлатилди. Бироз вацт з?п'ач, цул кучи ёрдамида х1аракатга 
келувчи тегирмончалар (жернова) юзага келди. Бу орир


мехнат ^улда бажарилган. 1^ул кучи ёрдамида ишлайдиган 
тегирмонлар х.озирги кунгача баъзи давлатларда цулланилиб 
келинади (4).
Тегирмон тузилиши мукаммаллашиб борган сари, дала 
экинлари махсулотларипи ишлаб чицариш жараёни такомил- 
лашди. Дала экинлари бирламчи ишлов беришдан олдин 
турли аралашмалардан тозаланган, нам булса цуритилган. 
Сифатли мах^сулот олиш ма^садида элак ишлатиш йулга цу~ 
йилган. Дала экинлари махсулотларини янчиш ривожлани- 
шининг кейинги босцичида кщори сифатли мах^сулот олиш 
талаби кучайиши муиосабати билан экин донларини бир не- 
ча марта цайта янчиш цул.танила бошланди. Буига \озирги 
даврда х^ам амал ^илинмоцда.
Маълумки, феодал жамиятида ишлаб чицариш, жумла- 
дан, дала экини махсулотларига бирламчи ишлов бсриш са- 
ноати суст ривожланди. Агар дала экинлари махсулотларини 
цайта ишлаш корхоншшри бошца давлатларда XIX аср боши 
ва иккинчи ярмида ишга тушган булса, Узбекистонда бундай 
корхоналардан биринчиси Тошкент шахрида 1910 йилдан 
бошлаб фаолият курсатди. Бу корхона хозирги кунда йирик 
дата экинлари махсулотларини цайта ишлайдиган комбинат- 
лардан бирига айланган. Узбекистонда эндиликда ^нлаб шун- 
дай корхоналар ишлаб турибди. Х^озирги замон талабларига 
жавоб берадиган асбоб-ускуналар билан жихозланган бу 
корхоналар бир кеча-кундузда озиц-овцат саноати ва ахоли 
истеъмоли учун 300-600 гоннагача дала экини махсулотла­
рини цайта ишлаб чицармо!\да. Фан-техниканинг жадал ри- 
вожланиши барча цишлоц хужалиги махсулотлари, жумла- 
дан, дала экинлари хосилишшг сифати ва кимёвий тарки­
бини аницлаш, уларни садлаш ва бирламчи цайта ишлов 
бсриш мажмуини яратиш учун кенг йул очиб берди (1).

Download 7,23 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   78




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©www.hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish