Falsafiy-tafakkur-evolyutsiyasi pdf

To‘qqizinchidan,, qadimgi Sharq va G‘arb falsafasida dialektik metod bilan bir

qatorda hodisalarni o‘rganishning metafizik metodiga ham duch kelish 

mumkin

. Aristotel Eley maktabi vakillari Parmenid va Melis hamda ularning 

izdoshlarini «tabiatni to‘xtatuvchilar» deb nomlagan, chunki ular tabiat 

harakatini rad etgan. Ular uchun borliq «yagona va harakatsiz»dir. Eleylik 

Ksenofan, masalan, shunday deb yozgan: «Bir joyda abadiy turadi, umuman 

qimirlamaydi, u yoqdan buyoqqa o‘tish unga xos emas»

2

. Parmenid bu qoidaga

aniqlik kiritadi: «...hamma narsa bir, abadiy, vujudga kelmagan, sharsimon va 

bir xil, o‘z ichida makonga ega emas, harakatsiz va chekli»

3

.

Eley maktabi kabi, qadimgi Xitoyda konfutsiychilik maktablari – Men-szi va 

Syun-szi ham dialektikaga qarshi chiqqan. Bu maktablarning vakillari 

qarshisida narsa qarama-qarshiliklar birligida namoyon bo‘lmaydi, inson tabiati

yo tug‘ilgandan boshlab faqat yaxshilik bilan bog‘langan (Men-szi), yo inson 

o‘z tabiatiga ko‘ra azaldan yovuz (Syun-szi). Albatta, tabiat inson tabiatini 

tarbiya yo‘li bilan o‘zgartirishi mumkin, lekin bu endi unga madaniyatni olib 

kirishdir.

Umuman qadimgi Sharq va G‘arb falsafasining ijtimoiy muammolari orasida 

axloq mavzusi yetakchilik qiladi. O‘sha davrda yaratilgan hikmatli so‘z, 

iboralar bugungi kunda ham insonni mulohaza yuritishga majbur qiladi. 

Masalan, Platonning «Dialoglar» asarida taqdir, qarilik, fazilatlar, oqillik, 

adolat, sabr-toqatlilik, sovuqqonlik, vijdonlilik, erkinlik, kamtarlik, olijanoblik,

tinchlikparvarlik, yengiltaklik, do‘stlik, mehr-muruvvatlilik, e'tiqod, teran 

fikrlash kabi tushunchalarga ta'rif berilgan. Aristotel e'tiqodlilik, 

andishalilik, 

oilaga muhabbat

, halollik, ezgulik, birovning haqiga xiyonat 

qilmaslik, ota-onalarga mehr oqibatli bo‘lish, hushyorlik, ziyraklik, adolatlilik 

kabi ma'naviy axloqiy fazilatlarga ega bo‘lish har qanday jamiyat, davlat va 

xalqning eng katta boyligi, kuch-qudrati manbalaridan biri deb hisoblaydi. 

Uning fikricha, biron bir narsaga ega bo‘lishdan maqsad undan foydalanishdir. 

Ko‘zga ega bo‘lgan odam ko‘zini yumib yashamaydi, balki undan olamni 

ko‘rish uchun foydalanadi, quloq va shu kabilar haqida ham shu fikrni aytish 

mumkin. U inson uchun biror narsaga ega bo‘lish muhimmi yoki undan 

foydalanishmi, degan savolni o‘rtaga tashlab, albatta muhimi foydalanishdir, 

chunki foydalanish va faoliyat ko‘rsatish maqsadida u biror bir narsaga ega 

bo‘lishni istaydi,

4

 deb hisoblaydi.

Zardo‘shtning “Avesto” kitobida ham odamlarni imonli-e'tiqodli bo‘lishga, 

doimo pokiza yurishga, tanani ozoda tutishga, har qanday yomon niyat va 

---

so‘zlardan tiyilishga, yomon amallarda voz kechishga, nojo‘ya ishlarlardan yuz

o‘girishga da'vat etadigan axloqiy qoidalar, o‘gitlar ko‘p. Kitobda “tanalaringiz

haqida emas, balki qalbingiz haqida ko‘proq qayg‘uring”, “Har bir inson 

kuniga besh marta yuvinib, poklanib, quyoshni olqishlab sig‘inishi 

shart”

5

 degan qoida belgilangan.