Хvi б о б. ИЌтисодий ¡сиш ва миллий бойлик


Экстенсив иќтисодий ¢сиш кенгайтирилган такрор ишлаб чиќаришнинг тарихан дастлабки энг оддий й¢лидир



Download 233,4 Kb.
bet6/17
Sana16.06.2022
Hajmi233,4 Kb.
#676774
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   17
Bog'liq
Iqtisodiy o\'sish va milliy boylik

Экстенсив иќтисодий ¢сиш кенгайтирилган такрор ишлаб чиќаришнинг тарихан дастлабки энг оддий й¢лидир.
Экстенсив ¢сишнинг афзаллиги шундаки, у иќтисодий ¢сишни таъминлашнинг энг осон й¢ли. Бунда табиий ресурсларни тезда ¢злаштириш Џамда нисбатан тез фурсатда ишсизликни ќисќартириш мумкин.
Шу билан бирга у ќатор камчиликларга Џам эга. У техника турƒунлигига олиб келади. Ишлаб чиќаришни ¢сиши харажатларни к¢пайтириш туфайли юз беради. Сарфланган харажатлар энг яхши ишлатилганда Џам маЏсулот ¢сиши харажатлар ¢сишига пропорционал б¢лади. Масалан, кунига 500 кг дан макарон маЏсулотлари ишлаб чиќарадиган цех мавжуд. Агарда макарон ишлаб чиќаришни 2 баробар к¢пайтиришни маќсад ќилиб ќ¢йсак экстенсив усул ќ¢лланадиган б¢лса, яна битта худди шундай цех ќурилади. Собиќ Иттифоќда 1971—1975 йилларда миллий даромадни 1% га ¢стириш учун асосий ишлаб чиќариш фондлари (ишлаб чиќаришга ќ¢йилган асосий капитал) 1,7% га, материал харажатлари 1,2% га к¢пайтирилган. Ишчилар сони 1/5 га к¢пайиб, меЏнат унумдорлиги 4/5 ¢сган холос.
Ресурслар чекланган, эЏтиёжлар эса тобора юксалиб бораётган шароитда экстенсив ¢сишнинг истиќболи й¢ќ. Ресурслар тобора ишлаб чиќаришни кенгайтириш учун етишмайди. Бир томондан хомашё, энергия манбаларини ¢злаштириш учун тобора к¢проќ меЏнат ва ишлаб чиќариш воситалари сарфланади. Иккинчи томондан борган сари табиий ресурслар захираси камайиб боради. У табиатни асраш, авайлаш, ундан эЏтиёткорлик билан фойдаланиш талабларига жавоб бермайди.
Шунинг учун иќтисодий ¢сишнинг интенсив й¢лига ¢тилади. Иќтисодий ¢сишнинг интенсив (intencif — тиƒизлик, з¢р бериш) усули нисбатан мураккаб б¢либ, ¢сиш ресурсларни тежаб-тергаб ишлатиш Џисобига, ишлаб чиќариш самарадорлигини ошириш эвазига таъминланади. Бунда ресурс-лар бирлигига т¢ƒри келадиган маЏсулот миќдори ¢сади. У ФТТ ютуќларидан ишлаб чиќариш жараёнида фойдаланиш;
— банд б¢лганларни малакаси, маЏоратини ошириш;
— ишлаб чиќарилаётган маЏсулотни сифатини яхшилаш, ассортиментини янгилаш Џисобига эришилади.
Натижада меЏнат унумдорлиги ¢сади, асосийси ресурслар тежалади.
Интенсив усулнинг ќуйидаги шакллари мавжуд: меЏнатни тежовчи, капитал тежовчи, универсал.
Иќтисодий ¢сишнинг меЏнатни тежовчи шакли ишлаб чиќаришга янги техника технологияни жорий ќилиш билан боƒлиќ. Бу даврда ишлаб чиќариш воситалари, ишлаб чиќариш илдам ривожланади.
Капитални тежовчи шаклида нисбатан самарали машина-ускуналарни ќ¢ллаш, хомашё, материалларни тежаш, меЏнатни ташкил этишни такомиллаштириш эвазига эришилади. Капиталнинг техник тузилиши, капитал (фонд) билан ќуролланиш даражаси ¢згармайди ёки ¢сиш суръати пасаяди. Бу жараён, айниќса маЏсулотни арзонлаштиради-ган, юќори унумли автоматик ускуналар, полимерлар химияси ютуќларига ва бошќа ишлаб чиќаришнинг юќори самарали хомашё материалларни ишлаб чиќаришга жорий ќилишда ¢з ифодасини топди.
Интенсив тарзда иќтисодий ¢сишнинг универсал шаклида ресурсларни тежашнинг барча усуллари ќ¢лланилади. Натижада иќтисодий ¢сишнинг янги сифат даражасига эришилади. Бунда ишлаб чиќаришнинг тежамкорлиги юќори, техника даражаси ¢сади ва маЏсулотнинг сифати яхшиланади, фан сиƒими юќори б¢лган маЏсулотлар ишлаб чиќариш к¢паяди, пировард маЏсулот к¢паяди, истеъмолнинг улуши ¢сади.
Умуман олганда иќтисодий ¢сиш соф интенсив ёки экс-тенсив тарзда юз бермайди. Иќтисодий ¢сишга эришишда омилларнинг Џиссасига к¢ра устун даражада экстенсив ёки устун даражада интенсив ¢сиш б¢лиши мумкин.
70- йилларда илгари сурилган ƒоялардан бири нол даражадаги иќтисодий ¢сиш концепциясидир. У ¢сиш оќибатлари билан боƒлиќ муаммоларга баƒишланади. Бу муаммо энг аввало борган сари хомашё ресурсларини к¢плаб ишлатиш билан боƒлиќ. Борган сари хомашё ва ёнилƒи ресурслари камайиб, аЏолининг эЏтиёжлари эса ¢сиб бормоќда. Ана шу муаммони Џал ќилиш маќсадида АЌШ даги Массачусетс технология институтининг профессори Денис ва Донелла Медоуз раЏбарлигида бир гуруЏ иќтисодчилар «умуминсоний фалокат хавфи т¢ƒрисида пародоксал хулоса» чиќаришади. Уларнинг фикрича яќин 100 йил давомида ресурслар камайиб, тугаб боради. Бу ¢з навбатида иќтисодий ¢сишни Џам камайиб, турƒунликка тушишига олиб келади. Ер юзида инсонлар сони ¢сишининг Џозирги тенденцияси маълум бир чегарага олиб келадики, у Џам, ресурсларни аёвсиз ишлатиш –Џам, табиий катаклизмга олиб келади.
Техник тараќќиёт эса атроф-муЏитни ифлослантиришга, шовќин-суронни кучайишига, Џайвонлар, балиќларнинг кескин камайиб кетишига, тоза ичимлик суви манбаларини ќуришига олиб келади.
Ундан ташќари саноат ва маиший чиќиндилар муаммоси Џам т¢ла Џал этилмаган. Товар ва хизматлар ишлаб чиќаришнинг ¢сиши аЏоли турмуш кечириш сифатини паса-йишига олиб келади.
Уларнинг асосий камчилиги иќтисодий ¢сиш келтириб чиќарадиган асосий салбий оќибатларни к¢рсатиш билан чекланиш, уларни чеклаш, камайтириш учун аниќ таклифлар ва тавсияномаларни й¢ќлигидир. Энг асосий муаммо бу ана шу хавфни бартараф этиш й¢лларини топишдир.
Уларнинг оппонентлари б¢лган мутахассислар бу муаммоларни Џал ќилиш Џар бир мамлакатда, регионларда ¢зига хос ёндошишнинг талаб ќилишини эътироф ќилишади. Шу билан бирга умумий услублар мавжудлиги Џам эслатилади. Бу табиий ресурсларни ишлатиш ва атроф-муЏитни булƒашни чеклайдиган ќонунлар ќабул ќилишдир. ¢озирги замон технологияси ютуќларидан фойдаланиб, табиий ресурсларни ќазиб олиш, ќайта ишлашдаги й¢ќотишларни иложи борича энг паст даражага келтириш ваќти келганини таъкидлашади.
Нол даражадаги иќтисодий ¢сиш концепцияси тарафдорлари билан мутахассислар ва тадќиќотчилар иќтисодий ¢сиш т¢ƒрисида мунозарага киришиб, иќтисодий ¢сиш тенденциясини ¢згартириш керак деган хулосага келишади. Улар иќтисодий ¢сишга юксалаётган эЏтиёжлар билан чекланган ресурслар ¢ртасидаги ќарама-ќаршиликларни юмшатиш шарти тарзида ќараган маъќул деган фикрни илгари суришади.
Маълумки, социал ривожланишнинг энг кескин долзарб муаммоларини товар ишлаб чиќариш, хизмат к¢рсатишнинг кенгайтирмай Џал этиб б¢лмайди.
Харажатларга Џам бошќача ёндошиш талаб этилади. Харажатлар таркиби аввалгидан ¢згарди. Илгари «пропорционал» бевосита ишлаб чиќариш харажатлари асосий рол ¢йнаса, Џозирги пайтда «ќ¢шимча харажатлар», яъни инфра-тузилма, фан, маориф, соЌлиќни саќлаш харажатлари ¢сиб бораяпти.
Бу харажатларга табиий ресурслар сарфлари, меЏнат унуми потенциалини ¢стириш, меЏнаткашларни соƒлиги ва фаоллигини таъминловчи омил сифатида киритилади.
Атроф-муЏитни ифлосланишига сабаб иќтисодий ¢сиш эмас, балки нархлардир, дея таъкидлашади улар.
Фан-техника тараќќиёти харажатларни минималлаштиришга олиб келади. Ишлаб чиќариш билан одамлар нисбатан кам банд б¢ладилар. Энергия ва анъанавий ресурслар сарфи камаяди. Ћозирги замон технологияси фанга таянади. Технологияни ¢зи Џам фанга ¢хшаб ривожланган ва ривожланаётган мамлакатлар учун бебаЏо, ¢лчаб б¢лмас даражада фойда келтириши мумкин. У турли мамлакатларда иќтисодий ¢сиш билан боƒлиќ муаммоларни ечишда самарали вариантлар топиш имконини беради.
Иќтисодий ¢сишни ялпи миллий маЏсулот ва миллий даромад к¢рсаткичлари орќали ифодалаш билан бирга, иќтисодий ¢сишни таъминловчи омиллар ва уларнинг нисбати орќали Џам баЏолаш мумкин.
Маълумки, бозор иќтисодиёти шароитида товар ишлаб чиќариш ва хизмат к¢рсатишни уч омил: меЏнат, капитал ва ер (табиий ресурслар) таъминлайди. Ундан келиб чиќиб, жами маЏсулотни меЏнат харажатлари L, капитал К, табиий ресурслар N, функцияси Y сифатида к¢риш мумкин.
Y = f(L,K,N)
Иќтисодий ¢сишни характерлашда ана шу омилларни ќ¢ллашдан олинган натижаларни ифодаловчи к¢рсаткичлардан фойдаланиш мумкин.
Биринчидан, иќтисодий ¢сишни муЏим к¢рсаткичи б¢либ, меЏнат унумдорлиги ёки унга тескари к¢рсаткич меЏнат сиƒими Џисобланади. МеЏнат унумдорлигини маЏсулот Џажмини меЏнат харажатларига нисбати Y/L меЏнат сиЌимини эса меЏнат харажатларини маЏсулот Џажмига L/Y нисбати тарзида аниќланади.
Иккинчидан, иќтисодий ¢сишни ва уни ќайси тип асосида юз беришини к¢рсатишда капитал унумдорлиги ёки унга тескари к¢рсаткич капитал сиƒимидан фойдаланилади.
Капитал унумдорлиги маЏсулот Џажмини сарфланган капиталга (одатда асосий капитал) Y/K нисбати, капитал сиƒими эса аксинча капитал Џажмини ишлаб чиќарилган маЏсулот Џажмига нисбати К/Y тарзида Џисобланади.
Учинчидан, иќтисодий ¢сишни к¢рсатадиган муЏим к¢рсаткичлардан бири табиий ресурслар ер, энергия ва бошќаларнинг унумдорлиги ёки аксинча ресурслар сиƒимидир.
Ресурслар унумдорлиги маЏсулот Џажмини ресурслар Џажмига нисбати Y/N ёки аксинча ресурс сиƒими ресурслар Џажмини маЏсулот Џажмига N/Y нисбати тарзида Џисобланади.
Ундан ташќари маЏсулот ишлаб чиќариш жараёнида омилларнинг бир-бирига нисбати тарзида Џам к¢риш мумкин. Бундай к¢рсаткичлардан аввало капитал харажатлари билан меЏнат харажатлари ¢ртасидаги нисбат (К/L) яъни меЏнатни капитал билан ќуролланиш даражаси ва бошќаларни к¢рсатиш мумкин.
Иќтисодий ¢сишни характерлашда меъёрий унумдорлик к¢рсаткичи Џам муЏим ¢рин тутади.
У ќ¢шимча сарфланган меЏнат, капитал ва табиий ресурслар харажатига т¢ƒри келадиган ќ¢шимча олинган маЏсулот сифатида Џисобланади.
Уни ќуйидагича аниќланади:
YYY
Y=------ L+ ------ K+ ------ N.
LKN

Шундай ќилиб, ишлаб чиќарилган маЏсулот Џажми шу маЏсулот учун зарур омиллар ва уларнинг меъёрий унумдорлигига боƒлиќ б¢лади.





Download 233,4 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   17




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©www.hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish