Олий укув юртлари тарих факультети талабалари учун дарслик Укув дастурлари, дарсли аларини


Урта Осиё кадимги тарихини даврлаштириш шартли равишда



Download 3,05 Mb.
bet7/64
Sana23.02.2022
Hajmi3,05 Mb.
#147241
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   64
Bog'liq
Китоб тарихий география

Урта Осиё кадимги тарихини даврлаштириш шартли равишда


куйидагича намоён булади:

УруFчилик
жамоаси

Энг кадимги давр (мил.авв.)

Ибтидоий туда




Илк палеолит 1 млн. - 100 минг йил
Матриархат Патриархат



Бронза 3 мингйилл ик урталари -2 минг йиллик

4
Сунги пале 40-12 минг

ж

Мезолит 12-7 минг йил

Урта палеолит 100-40мил. йил

Илк темир 1 минг йилликнинг биринчи ярми

Неолит
6-4 минг йил



Энеолит 4-3 мингйиллик урталари

Тош даври инсоният тарихида энг узок давом этган замон булиб, моддий манбалар ва археологик ёдгорликлар топилган жойлар номига караб, алохида боскичлар ва маданиятларга булинади. ^адимги тош даври - палеолит тарихи билан антропогенез - одамнинг пайдо булиши ва ривожланиши муаммоси богланади.
Истиклолнинг дастлабки йилларида Узбекистон тарихини урганишда археологик даврлаштириш мухим ахамият касб этди. Шунингдек, кадимги ва урта асрлар тарихни даврлаштириш масаласида тарихий-маданий тараккиётнинг ижтимоий-иктисодий омилларига асосий эътиборини каратиш гоялари пайдо булди. Сунгги йилларда Урта Осиё халклари тарихининг янгича даврлаштириш масаласи уртага ташланди ва талабаларга такдим этилган укув кулланма хамда умумлашма тадкикотда баён этилди (А.А.Аскаров). Мазкур даврлаштириш тизими эътиборга молик, у атама ва тушунчалар нуктаи назаридан аввалги йилларда фанда эътироф этилган “ибтидоий туда даври”, .^“ибтидойи уругчилик жамоаси”, “матриархат”, “патриархат”, “харбий демократия”, “урта асрлар” ва “феодал жамияти” каби тушунчаларни уз ичига олади.
Бу даврлаштиришнинг биринчи даври - Узбекистонда “Ибтидоий туда даври”, иккинчиси - “Ибтидоий уругчилик жамоаси ва мулк эгалигининг шаклланиш даври” (бундан 40 минг йил аввал то милодий III—IV асрларгача), учинчиси - “Илк урта
VJ
асрлар”, туртинчиси - “Урта асрлар даври” деб аталган.
Иккинчи давр уч боскичга булинган: уругчилик жамоасининг матриархат, патриархат ва харбий демократия боскичлари. Мазкур даврлаштириш муаллифининг нуктаи назарига кура, “Жамият мафкуравий асосини дастлаб табиат ходисаларига сигиниш: тотемистик, анимистик, сехргарлик (матриархат), оташпарастлик диний карашлар (патриархат), сунг (харбий демократия боскичида) эса зардуштийлик ва буддавийлик, монийлик, насронийлик ва
VJ
шаманизм ташкил этади”. Шунингдек, “Урта Осиё шароитида дастлабки синфий жамиятнинг шаклланиши арафасида асосий харакатланувчи кучлари эркин дехкон жамоалари—кашоварзлар, озод шахар хунармандлари—озодкорлар ва савдо-сотик жамоалари

  • гувакорлардан иборат эди”, харбий демократия боскичидан аввал, патриархал уруг жамоаси боскичида “жамиятнинг эркин дехкон жамоаларига (кашоварзлар, озодлар ва гувакарларга) тегишли хусусий мулк шакллана бошлайди”, деб баён этилади ёки бошка жойда: “кишлок жамоаларини кадхудотлар, яъни виспатилар

VJ
бошкарган”, “Урта Осиё илк урта асрлар (V—VIII) даврининг дехконзодлар тоифасини, яъни катта мулк эгаларини Оврупа феодаллари билан киёслаш мумкин” деган фикр-хулосалар илгари сурилади.
Албатта, бундай карашлар Олий укув юртларининг укитувчилари ва талабаларининг нафакат кизикишларига, балки айрим саволларига хам сабаб булади. Мисол тарикасида, “Нима учун Урта Осиёда милодий IV асргача “харбий демократия” тизими ривож топган? ^айси сабабларга кура, хусусан бронза даврида кадхудат, кашоварз, озодкор, гувакорлар каби ижтимоий гурухлар вужудга келган? - деган саволлар шулар жумласидандир.
Мазкур даврлаштириш изохларига оид буддавийлик,
с/
монийлик ва насронийликнинг Урта Осиёда таркалиши йил санасини хисобга олган холда, минтака худудида III— IV асрларга кадар “харбий демократия” устунлик килган — деган х^лоса турган гап, чунки юкори сатрларда тилга олинган диний таълимотлар хусусан харбий демократия боскичда минтака худудларида ёйилиши хакида суз юритилади. Аслида “харбий демократия” тизимини мил.авв. IX—VIII ва VII-VI асрларга оид Урта Осиёнинг дашт чорвадорлар-кучманчи кабилалар жамияти билан киёслаш мумкин. Бу саналардан анча аввал минтаканинг жанубида, Маргиёна-Бактрия маданияти мисолида илк цивилизация вужудга келган.(У шартли равишда Окс, яъни Амударё цивилизацияси деб аталади).
Иккинчидан, “синфий жамиятнинг шаклланиши арафасида” деганда Урта Осиё худудида илк давлатчилик тузумига утиш даври, яъни бронза асри назарда тутилганга ухшайди. Бирок, минтаканинг илк урта асрлар тарихига тегишли ижтимоий гурухларини (кашоварз, озодкор, гувакор, кадхудот) хронологик даврий ва мазмуни жихатдан бронза, илк темир асри ва антик даври жамияти таркибини белгилаб берувчи тарихий атамалар сифатида фойдаланиш максадга мувофик эмаслиги аник куриниб турибди. Урта Осиё бронза даври тарихига оид ёзма манбалар аникланмаган. “Авесто”да ва антик даври Хоразм, Сугд, Бактрия, Парфия ёзувлари намуналарида, жумладан тангаларда, ижтимоий ва бошкарув тизимига доир махсус тушунчалар мавжуд, шу боис
уларни илк урта асрлар тарихига оид атамаларга алмаштириш зарурияти йук.
Урта Осиё илк урта асрлар ижтимоий-иктисодий муносабатларини (мулкчилик, ер эгалиги, мулкдорлар ахволи, ижтимоий гурухларнинг узаро алокалари) Европа илк урта асрлар жамияти билан киёслаганда куйидаги холатлар мухим ахамиятга эга:
-Урта Осиёга нисбатан Еарбий Европада илк урта асрлар узок давр мобайнида ривожланган (V аср охири—XI аср урталари);

  • Еарбий ва Марказий Европа мамлакатлари илк урта асрларда тараккиёт жихатдан Урта Осиёдан оркада колган, мисол учун, франклар жамиятида хусусий-оилавий ер эгаллиги VI асрда шакллана бошлаган;

  • илк урта асрларда Еарбий Европада шахарлар маданияти ривожланмаган (Франция, Англия ва Германияда дастлабки шахарларнинг вужудга келиши жараёни Х—Х1 асрда бошланади), хужалик шакллари ва хунармандчилик натурал ахамиятга эга булиб, савдо-сотик ва товар-пул муносабатлари суст тараккий топган, хунармандчилик эса кишлок хужалигидан ажралиб чикмаган;

  • феодализм классик тарзда намоён булган Францияда VIII аср охиридан бошлаб хосилдор ерларнинг асосий кисми (шунингдек, утлоклар, куллар) кирол, черков ва феодаллар кулига утади, дехконлар улардан карам булиб, огир мажбуриятларни бажарганлар.

Урта Осиёда тарихий вокелик, жумладан ижтимоий- иктисодий муносабатлар ер, мулк эгалиги хам мутлак бошка булган, шу сабабли, минтака урта асрлар тарихига формацияли ёндашувдан келиб чиккан “феодализм”, “феодал жамияти” тугри келмайди.
Урта Осиё, жумладан Узбекистон кадимги давр ва урта асрлар тарихини даврлаштиришда хануз инкор этилмаган археологик даврлаштириш, кабул килинган атамалар (палеолит, мезолит, неолит, бронза даври, илк темир асри, антик даври, илк урта асрлар, ривожланган урта асрлар) хамда этник ва сиёсий, сулолавий белгиларга асосланган (ахамонийлар, салавкийлар, юнон-бактрия, юечжи-кушонлар, афригийлар, эфталийлар, корахонийлар, ануштегинлар ва х.к.) даврлаштириш тамойилларидан фойдаланиш максадга мувофикдир. Тарихий даврлаштиришнинг бошка
26
вариантлари куп жихатдан уларнинг муаллифларини шахсий фикрлари ва карашларидан келиб чикиб, хануз фанда эътироф этилмаган. Мазкур холат юкорида киска тахлил килинган даврлаштириш тизими мазмунидаги камчиликлар билан узвий богликдир.

  1. Манбашунослик ва тарихшунослик масалалари

VJ
Узбекистон тарихини урганишда манбаларнинг урни ва ахамияти бехад катта. Улар халкимизнинг маданий-тарихий бойлиги хисобланиб, махсус архивларда, кутубхона ва музейларда авайлаб, эхтиёткорлик билан сакланмокда. Халк огзаки ижоди оркали авлоддан-авлодга тилларга мерос булиб утиб келаётган тарихий вокеа ва ходисалар баёни, номоддий маданият асосида бизагача етиб келмокда. Бинобарин, айнан тарихий манба ва ёдгорликлар оркалигина тарихни ёритиш - тарихий маълумотларни ва далилларни олиш, уларни киёслаш ва умумлаштириш, тарихий- маданий жараёнлар хамда вокеа-ходисаларнинг сабаблари ва окибатларини, мазмун-мохиятини тахлил килиш, асосида илмий асосланган хулосалар чикариш имкониятлари кенгаяди. Оддийрок килиб айтганда, маълум манбалар ва уларни умумлаштирмасдан туриб хакконий тарихни яратиш мумкин эмас.


Download 3,05 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   64




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©www.hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish