Fiziologiya

Immun funksiyasi. Hazm yo‘lida antigen omillarga qarshi bir qator vositalar mavjud. Masalan, so‘lak, me’da shirasi, me’da osti bezining shirasi, sekretlarning proteolitik faolligi, o‘t, ichakning moto r faollig i bakteriotsid xususiyatga ega. Ichak devorining o‘ziga xos ultrastrukturasi shilliq qavati orqali bakteriyalarning o‘tishiga to‘sqinlik qiladi. Hazm yo‘lida limfoid to‘qimaning uchta immun kompetent guruhlari mavjud. Ulardan butun hazm yo‘li bo‘ylab joylashgan – yakka limfoid follikulalar, ayniqsa, yonbosh ichak va ko‘richak o‘simtasida follikulalar to‘plamlari (Peyer tugunlari) katta ahamiyatga ega. Shilliq qavatdagi plazmatik va T-limfoid hujayralar hamda kichik identifikatsiya qilinmagan limfoid hujayralar uchraydi.
Himoya vazifasini bajaruvchi mahalliy limfoid elementlarga murtak bez-larini misol qilishimiz mumkin. Mahalliy immun tizimi asosan ikkita funksiyani bajaradi: 1) oziq tarkibidagi antigenlarni aniqlab, ularga nisbatan butun organism-ning barqarorligini kuchaytirish; 2) patogen mikroorganizmlarning ta'sirini neytral-lash. Nisbatan avtonom bo‘lgan ichak mahalliy immun tizimi organizmining umumiy immun tizimi va boshqa mahalliy immun tizimlari bilan bog‘liq.
Suv-tuz almashinuvida ishtiroki. Hazm yo‘lining suv-tuz almashinuvida ishtiroki kattadir. Suvga ehtiyoj chanqoqlik hissi paydo bo‘lishida va rivojida ifodalanib, o‘z navbatida, organizmdagi suv va mineral tuzlarning miqdoriga bog‘-liq. Organizmning degidratatsiyasi (suvsizlanishi) hazm bezlarining sekretor faoli-yatini susaytiradi. Diurez va sekretsiya hajmi, elektrolitlar o‘t va siydik orqali ajralishi - hammasi hazm yo‘lida suv va tuzlarning so‘rilish faolligiga o‘zaro bog‘liq bo‘ladi. Hazm va ayiruv organlar faolligidagi integratsiyasi organizmda suv-tuz muvozanatini saqlab turishga qaratilgan. Suvning katta miqdori hazm yo‘lida zahiralanadi va tinimsiz qon va hazm yo‘li o‘rtasida aylanib turadi. Qator gastrointestinal regulator peptidlar ham suv va tuz almashinuviga ta'sir ko‘rsatad.

1.5.Hazm jarayonining boshqaruvi
Hazm jarayonlari murakkab asab, gumoral va mahalliy mexanizmlar yordamida boshqarilib turiladi. Hazm tizimining boshlang‘ich bo‘limlari, asosan, markaziy reflektor mexanizmlari yordamida boshqariladi. Og‘iz bo‘shlig‘idan uzoqlashgan sari bu mexanizmning ta'siri kamayib, gumoral mexanizmlar salmog‘i ortib boradi. Me‘da, me‘da osti bezi, o‘t hosil bo‘lishi va ajratilishiga gumoral boshqarilish mexanizmlarining ta'siri kuchli bo‘ladi. Ingichka va yo‘g‘on ichaklar faoliyatining boshqarilishida mahalliy (mexanik va kimyoviy ta'sirlar) mexanizmlar asosiy rol o‘ynaydi. Ovqat luqmasi hazmning sekretor va motor faoliyatini kuchaytiradi. Hazm kanalining yuqori qismlariga esa ovqat luqmasi tormozlovchi ta'sir ko‘rsatadi. Shunday qilib, hazm kanalining faoliyatini boshqarilishida, turli bo‘limlarda turli boshqaruv mehanizmlar ishtirok etadi. Ya'ni uning yuqori bo‘limlarida reflektor, o‘rta bo‘limlarida gumoral, quyi bo‘limlarida esa mahalliy mexanizmlar asosiy rol o‘ynaydi.
Hazm yo‘li devorida joylashgan mexano-, xemo-, osmo- va termoretsep-torlardan orqa va bosh miyaga impulslar yuboriladi. Bu sohadagi neyronlarning efferent vegetativ asab tolalari orqali impulslar hazm tizimining effektor hujay-ralariga: glandulositlar, miotsitlarga keladi. Hazm jarayoni vegatativ asab tizimining simpatik, parasimpatik va metasimpatik qismlari orqali boshqarilib turiladi. Metasimpatik asab tizimidagi auerbax va meysner asab to‘plamlarining boshqaruv ahamiyati kattadir. Simpatik asab tizimining preganglionar asab tolalari oxiridan atsetilxolin, enkefalin, neyrotenzin; postsinaptik tolalaridan noradrenalin, atsetilxolin, VIP; parasimpatik preganglionar neyronlardan atsetilxolin va enkefalin; postganglionar asab tolalardan atsetilxolin, enkefalin, VIP lar ajraladi. Me‘da va ichak sohasida, shuningdek, gastrin, somatostatin, P substansiyasi, xoletsistokininlar ham mediator vazifasini o‘taydi. Me'da-ichak tizimi faoliyatini xolinergik neyronlarning ta’sirlanishi kuchaytiradi, adrenergik impulslar esa tormozlaydi. Hazm faoliyatini gumoral boshqarilishida gastrointestinal gormonlarning ahamiyati katta (Degtyarev V.P., Shishelova A.Yu. 2008).
Gastrointestinal gormonlar. Hazm funksiyalarining boshqarilishida me'da-ichak yo‘lining epiteliysidan ajraluvchi peptid va aminlar ham ishtirok etadi. Endokrin hujayralar hazm yo‘li bo‘ylab tarqoq joylashgan bo‘lib, diffuz endo-krin tizimini tashkil qiladi. Ularning ajralish mahsulotlari gastrointestinal gormon-lar, enterinlar, hazm yo‘lidagi regulator peptidlar deb nomlanadi. Bu moddalar me'da, o‘n ikki barmoq ichak, me'da osti bezi shilliq qavatlari endokrin hujayra-larida ishlab chiqariladi. Bu hujayralarda aminlar qamrab olinib, dekarboksillanadi. Shuning uchun yuqoridagi tizim APUD tizimi deb ataladi (Amine Precursor Uptake and Decarboxylation). APUD tizimini o‘rganishida A. Pearsening (1968-1972) juda hizmatlari katta. Apudotsitlarda biologik faol peptid va aminlarning sintezi, to‘pla-nishi, sekretsiyasi ro‘y beradi. Odatda bu hujayralar tarkibida tashqi muhitdan aminlarning (Amine) boshlang‘ich moddasini (Precursor) o‘zlashtirilishiga (Uptake), dekarboksilaza fermenti ishtirokida bo‘ladigan dekarboksillash jarayoni (Decarboxylation) yuqori faollikka ega. Embriologik kuzatishlar bo‘yicha taxmin qilindiki, APUD tizimining hujay-ralari asab tarmog‘idan paydo bo‘lib, keyinchalik muvofiq a‘zolargacha (gipofiz, qalqonsimon bez, hazm yo‘li va boshqalar) o‘tib qoladilar. Bu moddalarning ayrimlari neyronlarda hosil bo‘ladi va neyrotransmitter vazifasini o‘taydi.
Gastrointestinal gormonlar shira ajratish, motor, so‘rilish, trofik jarayonlarni boshqaruvchi peptidlarning ajralishini boshqaradi. Undan tashqari ular modda almashinuvi, yurak-qon tomir tizimi, endokrin tizimi faoliyatlariga ta'sir qiladi. Ularning ba'zilari asab hujayralari tomonidan ham sintezlanadi. Hazm yo‘lida ajralganda gormonlar nishon a'zolarga umumiy va regional qon aylanish tizimi orqali ta‘sir qiladi. Gastrointestinal paragormonlar esa interstitsial to‘qima orqali diffuziyalanib, qo‘shni hujayralarga ta'sir qiladi. Asab tizimida ajralganda ular neyrotransmitterlar yoki mediatorlar rolini o‘ynaydi. Bugungi kunda 30 dan ortiq hazm yo‘lidagi regulator peptidlar aniqlangan.
Ba'zi hujayralar faqat bitta peptidni sintezlaydi, ba'zilari esa bir necha peptid va aminoguruhlarni hosil qilishi mumkin. Bir xil peptid turli hujayralarda ham hosil bo‘lishi mumkin. Ularning ta'siri faqat-gina hazm yo‘lining faoliyatiga emas, butun organizm funksiyalarida namoyon bo‘ladi. Masalan, gastrin buyrakka ta'sir etib, suv, kaliy, natriylarning chiqarilishini stimullaydi. Somatostatin gastrointestinal gormonlar, somatotropinlarning chiqishini faollashtiradi, glikogenolizni susay-tiradi, ovqatlanish xulq-atvorini o‘zgartiradi. Vazointestinal peptid (VIP) qon tomirlari, bronxlar tonusini oshiradi. VIP ning kichik dozalari gipertermiyani keltirib chiqaradi. Sekretin lipoliz va glikolizni kuchaytiradi, buyraklarda gidro-karbonatlar reabsorbsiyasini tormozlaydi, diurez, natriy va kaliylarning renal chiqishini tormozlaydi, yurakning minutlik hajmini oshiradi. Xolitsistokinin insulin uchun rilizing-omil sifatida ta’sir ko‘rsatadi, ishtahani pasaytiradi.
Gastrointestinal peptid (GIP) insulin va glukagonlarni ajralishini kuchay-tiradi. Neyrotenzin glukagon, somatostatin, vazopressin, gistamin, lyuteinlovchi va follikulostimullovchi gormonlarning sekretsiyasini kuchaytirib, insulin ajralishini tormozlaydi. Shuningdek‚ neyrotenzin ta'sirida issiqlik ajralishini kuchaytiradi. Ba'zi gastrointestinal gormonlar haqida quyida kengroq tariff berilgan. Sekretin. Ingliz olimlari Beyls va Starling 1902 yilda o‘n ikki barmoq ichak shilliq qavatidan xlorid kislota eritmasida tayyorlangan ajratmani vena qon tomiriga yuborilganida me‘da osti bezidan shira ajralishi kuchayganligini aniqlashgan. Yo‘g‘on ichak, yonbosh ichak va jigardan tayyorlangan ajratmalar qonga yuborilganda me‘da osti bezidan shira ajralishi kuzatilmagan. Shu sababli olimlar o‘n ikki barmoq ichak shilliq pardasida maxsus pankreatik sekretsiyani qo‘zg‘atuvchi modda bor, degan xulosaga keldilar va bu moddani sekretin deb atadilar.
Undan ilgari I.P.Pavlov laboratoriyasida o‘n ikki barmoq ichakka xlorid kislotaning yuborililishi me‘da osti bezidan shira ajralishi kuchayganligini kuza-tilgan edi. I.P.Pavlov bu sekretsiyani kislota ta'sirida ichak retseptorlaridan paydo bo‘lgan refleks natijasi, deb tushuntirgan. Keyinchalik aniqlandiki, sekretin ingichka ichak shilliq pardasidagi maxsus hujayralarda sintezlanib, xlorid kislota ta'sirida qonga o‘tadi va me‘da osti bezidan ko‘p miqdorda bikarbonatlarga boy shira ajralishiga olib keladi. Sekretin fermentlarning sintezlanishi va hazm shiraga o‘tishi jarayoniga esa ta'sir qilmaydi. Shu sababli sekretin ta'sirida ajralgan shirada fermentlarning faolligi juda past bo‘ladi.
Sekretinning molekulyar massasi 3035 kD ga teng bo‘lib, molekulasi 27 aminokislota qoldig‘idan tashkil topgan. Gormonning qonga o‘tishi uchun ichakdagi pH 4,5 dan pastroq bo‘lishi zarur. Sekretin ta'sirida me‘da osti bezidan shira ajralishi keskin ko‘payadi, shira tarkibidagi bikarbonatlar miqdori ortadi. Shirani miqdori ko‘p bo‘lishiga qaramay u suyuq bo‘ladi. Bundan tashqari, bu gormon o‘t-safro va ingichka ichak shirasi bilan suv va tuzlar ajralishini ko‘paytiradi. Sekretin ta'sirida me'da bezlarida fermentlar ajralishi ko‘paysa, ayni vaqtda xlorid kislota sekretsiyasi to‘xtaydi. U hazm tizimi a'zolarining silliq mushaklari faoliyatini ham tormozlaydi. Sekterin ta'sirida ingichka ichak shilliq pardasidagi enterotsitlarning bo‘linishi va ularda saxaraza va maltaza fermentlarining sintezlanishi tezlashadi. U yurakdan tomirlarga otilib chiqadigan qon miqdorini, siydik hajmini va ulardagi natriy, kaliy kationlari va bikarbonatlar miqdorini oshiradi ( A/GKamkin A.G., Kamenskiy A.A. 2004).
Xoletsistokinin-pankreozimin asosan, hazm tizimi a'zolarining sekretor va motor faoliyatlarini boshqarishda ishtirok etadigan gastrointestinal gormondir. Bu gormonning qonga o‘tishi yog‘lar va oqsillarning parchalanish mahsulotlari bo‘l-gan yog‘ kislotalar va peptidlar ta'sirida tezlashadi. Xoletsistokininning qonda ko‘payishi atsinar hujayralar faoliyatini rag‘batlantirib, fermentlarga boy shira ajralishiga olib keladi. Bu gormon o‘t pufagini qisqartiradi, undagi o‘tni o‘n ikki barmoq ichakka chiqaradi va me'da osti bezidan enzimlar ajralishini kuchaytiradi. Xoletsistokinin me'da harakatlarini tormozlab, ichak harakatlarini yaxshilaydi. Uning ta'sirida Langergans orolchalaridan insulin va glukagon ajralishi tezlashadi. Xoletsistokinin o‘n ikki barmoq ichakdan tashqari, markaziy va periferik neyronlarda ham sintezlanadi. Buni sintezlovchi neyronlar katta yarim sharlar po‘stlog‘ida, limbik tizim va gipofizning orqa bo‘lagida ko‘proq uchraydi. MAT da hosil bo‘luvchi xoletsistokinin ishtahani boshqarishda ishtirok etadi. Bosh miya qorinchalariga bu gormon kiritilsa, hayvonlarda to‘yinish hissi paydo bo‘ladi. Xoletsistokinin mediator vazifasini ham o‘taydi.
Gastrin bu me'daning pilorik qismida G-hujayralarda sintezlanib, qon orqali me'da bezlari faoliyatini rag‘batlantiradigan gormondir. Uning qonga o‘tishi uchun pilorus shilliq pardasiga kimyoviy va mexanik ta'sirotlar berilishi kerak. Kimyoviy moddalardan oqsilning parchalanish maxsulotlari va ovqatdagi o‘tkir moddalar gastrinning qonga o‘tishini ancha tezlashtiradi. Pilorik qismdagi ovqat va shira aralashmasida (ximusda) xlorid kislota miqdorining ko‘payib ketishi gastrin inkretsiyasini tormozlaydi. Gastrin me'da harakatlarini kuchaytiradi, me'da osti bezidan enzimlar ajralishini tezlashtiradi. Uning ta'sirida o‘t-sarfo miqdori ham ko‘payadi. Gastrin ingichka ichakda glyukoza, natriy va suv so‘rilishini tormozlaydi.
Motilin bu 22 aminokislota qoldig‘idan iborat bo‘lgan gormonal polipeptid. U 1978 yil duodenal shilliq qavat hujayralardan ajratilib olingan. Uning biosintezi enteroxromaffin hujayralarning (EC) hosil bo‘lishi bilan bog‘liq. Odamda motilin-ning inkretsiyasini yog‘lar faollashtiradi, peroral yoki intraduodenal kiritilgan glyukoza motilinning ajralishini sekinlashtiradi. Motilinning inkretsiyasi me'da cho‘zilganda va ichak shirasi kislotaligi oshganda ham oshadi. Motilinning asosiy funksiyasi mushak hujayralardagi retseptorlarga ta'sir etish orqali hazm yo‘lining motorikasini faollashtirishdir. Motilin qizilo‘ngachning pastki sfinkteri motorika-sini, me'daning bo‘shashini va ichakning qisqarish faoliyatini kuchaytiradi. Undan tashqari, motilin ta'sirida me'dada xlorid kislotasi va pepsin sekretsiyasi, me'da osti bezida bikarbonatlar sekretsiyasining oshishi kuzatilgan.
Gastroingibitor peptidi (GIP) ning molekulyar massasi 5100 kD 43 amino-kislota qoldig‘idan iborat bo‘lgan gormonal polipeptid. Bu gormonni sintezlovchi hujayralarning asosiy qismi o‘n ikki barmoq ichakda va och ichakning boshlan-g‘ich bo‘limida joylashgan. Yog‘lar va uglevodlar GIP sekretsiyasining asosiy stimullovchi vositalardir. Me'dada sekretsiya va motorikani tormozlanish bilan birga, u insulin inkretsiyasini kuchaytirish, insulin, gastrin, gistamin va ovqat iste'mol qilinishi bilan stimullangan xlorid kislotaning sekretsiyasini tormozlash, ingichka va yonbosh ichaklarda sekretsiyani faollashtirish kabi xususiyatlarga ega.
Enteroglukagon bu ichak glukagonini hosil qiluvchi enterotsitlarda hosil bo‘luvchi (EG), ichak bo‘shlig‘idagi glyukozaning miqdoriga juda sezgir hujayra-lardan ajraluvchi peptid. Glyukozaning giperosmolyar eritmalari ta'sirida bu hujay-ralar tomonidan enteroglukagon ajralishi keskin kuchayadi. Boshqa monosaxaridlar - fruktoza, mannoza, ksiloza enteroglukagonning inkretsiyasiga glyukozaga nis-batan sustroq ta'sir ko‘rsatadi. Enteroglukagonning inkretsiyasi ichak bo‘shlig‘iga tushuvchi triglitseridlar ta'sirida ham ro‘y beradi. Enteroglukagon - «distal ichak gormoni» bo‘lib, u yonbosh ichak shilliq qavatdagi apudotsitlarda sintezlanadi. Enteroglukagonning metabolitik effekti pankreatik glukagonga yaqin va u jigarda glukoneogenezni kuchaytiradi.
Pankreatik polipeptid (PP) 36 aminokislota qoldig‘idan iborat bo‘lib, 4200 molekular massasiga ega. Odamda bu gormonal peptid asosan me’da osti bezining bosh qismida sintezlanadi. Bu gormonning inkretsiyasini ovqatdagi oqsillar, XTsK-PZ kuchaytiradi. PP me'da osti bezining tashqi sekretsiyasini tormozlashda ishtirok etadi (Korotko G.F., 2002). Vazoaktiv intestinal peptid (VIP) 28 amino-kislota qoldig’idan iborat. Bu regulator peptidning asosiy qismi ichakning asab gangliya va chigallarning uchlarida ajraladi. Ko‘pincha yo‘g‘on ichakda inkretsiya-lanadi. Undan tashqari, bu peptid ingichka ichaklarda va me'da osti bezida ham inkretsiyalanadi. VIP asosan bosh miya hujayralarida sintezlanadi. VIP ning yarim emirish davri juda qisqa, 2 daqiqa xolos. Uning degradatsiyasida jigar muhim rol o‘ynaydi. VIP inkretsiyasi ichakning kislotaliligi ko‘tarilganda, ichak cho‘zilganda oshadi. Bu gormon ta'sirida pastki qizilo‘ngach sfinkterning kengayishi, me’da fundal qismidagi mushaklarning bo‘shashishi, xlorid kislota va pepsin secret-siyasining tormozlanishi, me'da osti bezidan suv va bikarbonatlarning, o‘t ajralishini kuchayishi, suv so‘rilishini tormozlanishi, yo‘g‘on ichak mushaklarning bo‘shashi; insulin, glukagon va somatostatinlarning inkretsiyasini kuchayishi ro‘y beradi. VIP tomirlarni kengaytiruvchi, arterial gipotenziv va miokardga inotrop ta'sir qiluvchi, o‘pka ventilyatsiyasini oshiruvchi bronxlarni kengaytiruvchi, bosh miya po‘stlog‘i va orqa miya neyronlarni qo‘zg‘atuvchi hazm bilan bog‘liq bo‘lmagan funksiyalarini boshqaruvida ham ishtirok etadi. VIP ning neyrotransmitter sifatida ta'siri gormonal ta'siridan kuchliroq ifodalangan.
Somatostatin. 14 aminokislotadan iborat bo‘lgan polipeptiddir. Me'da osti bezi Langergans orolchalardagi somatostatin konsentratsiyasi bosh miya gipotala-mik zonasidan yuqoridir. Me'daning antral qismida ham somatostatin ko‘p miq-dorda ajraladi. Gormonning yarim emirish davri qisqa, 3-4 daqiqa atrofida xolos. Somatostatin somatotrop gormoni, prolaktin, AKTG, insulin, glukagonlarning, kalsitonin sekretsiyasini tormozlaydi. U barcha ichak gormonlarning gastrin, sekretin, XTsK, GIP, VIP, motilin va enteroglukagon inkretsiyasini tormozlashda ham ishtirok etadi. Buyrak tomondan renin, me’da osti bezida xlorid kislota va me’dada pepsinlarning ajralishini, gastroduodenal motorikani tormozlaydi. Somato-statinning parakrin effektlari uning inkretsiyasi zonasida ifodalanadi (Esther J. Finegan, C. Edward Stevens. 2008).
Yuqorida aytib o‘tilgan gormonlardan tashqari, yana bir qator gormonlar va fiziologik faol peptidlar me'da osti bezidan shira ajralishiga ta'sir ko‘rsatadi. Serotonin, insulin, bombezin, P-modda, o‘t kislotalarining tuzlari sekretsiyani tezlashtirsa, tireokalsitonin, glukagon va boshqalar aksincha sekinlashtiradi. Bu moddalarning atsinar hujayralarga ta'siri bevosita yoki me'dadan xlorid kislota ajralishini o‘zgartirish yo‘li bilan paydo bo‘lishi mumkin. Gastrointestinal gormon-larning inkretsiyasida asab va gumoral mexanizmlar o‘zaro bog‘liq holda faoliyat ko‘rsatadi. Adashgan asablar diafragmadan pastroqda kesib qo‘yilsa, ingichka ichakda sekretin va xoletsistokininlarning miqdorlari o‘zgaradi. Bunday jarroh-likdan so‘ng me'da osti bezidan qonga yuborilgan gormonlarga javoban ajralgan shiraning miqdori va tarkibi o‘zgaradi.